| De Russen | januari 2022 |
|---|
 |
| N.a.v. de zoektocht naar het boek Geheugen, Spreek van Vladimir Nabokov afb: detail Tsarina Adorata, chamotte klei | Nadjezjda van Ittersum afb: schilderij Complementair I | Bert Kinderdijk, BK afb: Restauratieproject Iconen | BG en BK |
| ‘De wieg schommelt boven een afgrond en het gezond verstand zegt ons dat ons bestaan niet meer is dan een vluchtig kiertje licht tussen twee eeuwigheden van duisternis.’ De speurtocht naar de roman Speak, Memory van Vladimir Nabokov werd tijdens de lockdown van januari 2022 een virtuele aangelegenheid. De zoektocht naar Geheugen, Spreek de Nederlandse vertaling van Speak, Memory, hét boek dat opent met de bovengenoemde zin, bracht Lord Crackfree bij ‘t Ezelsoor in Amersfoort. |
| Dat had ik kunnen weten. Toen kunstenaar Daan Roosegaarde in 2013 in Zomergasten vertelde dat hij op 19-jarige leeftijd in ’t Ezelsoor werkte, en er regelmatig ook overnachtte in een ruimte waar precies een matras in paste, en waar hij zich omringde met Russische literatuur die hij allemaal had gelezen, bleef dit beeld als een vlek op mijn netvlies plakken. Amersfoort, ’t Ezelsoor, Daan Roosegaarde, de Russen, en kunst als redmiddel voor de toekomst, want dat is toch waar deze kunstenaar voor staat? |
| ’t Ezelsoor ken ik van onder tot boven en van binnen en buiten. Als geboren en getogen Amersfoorter maakte ik in mijn jonge jaren kennis met het antiquariaat. De winkel was gevestigd Achter de Arnhemse Poortwal, en zit er nog steeds. Alles in de buurt is tegen de vlakte gegaan en opnieuw opgebouwd, maar ’t Ezelsoor hield stand. De lichte, gezellige overvolle, maar altijd overzichtelijke winkel biedt onderdak aan boeken, strips, bordspellen en klassieke cd’s. |
| Maar waarom zoek ik eigenlijk naar het boek Geheugen, Spreek van Vladimir Nabokov? Dat komt zo. BK (beeldend kunstenaar en echtgenoot Bert Kinderdijk) is al jaren bevriend met de Soester kunstenares Nadjezjda van Ittersum. Nadjezjda (haar naam betekent hoop in het Russisch) heeft Russische aristocratische voorouders. Haar grootvader Dmitri de Peterson, was de laatste Russische consul in Nederland onder het tsarenrijk dat eindigde in 1917, én hij was een neef van schrijver Vladimir Nabokov, bekend van de roman Lolita. |
| De overgrootmoeder van Nadjezjda van Ittersum, Nathalia Nabokov, was hofdame bij Tsarina Maria Feodorovna en Tsarina Alexandra Feodorovna Romanova (1872-1918), de laatste Tsarina van Rusland. Ook de zusjes van de overgrootmoeder van Nadjezjda waren hofdames bij de beide Tsarina’s. Veelzijdig kunstenares Nadjezjda van Ittersum maakte van haar familiegeschiedenis prachtige kunst, waarin Pronte Tsarina’s van chamotte klei de hoofdrol spelen. Pronte Tsarina’s? |
| Jazeker. Vrolijk uitgedoste figuren in zomerjurken die van onder hun ludieke hoofdtooien uitdagend de wereld in kijken. Inspiratiebron voor deze Tsarina’s is een zwart-wit foto van Nadjezjda Nabokov, een van de zusjes van Nathalia Nabokov, de overgrootmoeder. Op de zwart-wit foto draagt deze Nadjezjda een Bojarenkostuum dat bezaaid is met parels en edelstenen. Haar kostuum werd ontworpen door de beroemde impresario de Ballet Russes Sergej Diaghilev. Fabergé ontwierp de ‘Kokoshnik’ (hoofdtooi) en ‘Barma’ (stijve kraag) speciaal voor het gekostumeerde bal in het Winterpaleis in 1903. Deze foto is het uitgangspunt van het verhaal van Nadjezjda van Ittersum. |
| Hoe het met Romanovs is afgelopen is bekend. Na driehonderd jaar Romanov-dynastie (1617 – 1917), waarbij de laatste Tsaar Nicolai II zich de plaatsvervanger van God op aarde waande, leed de bevolking honger, en was de chaos enorm. Maar aan het hof was het business as usual. Om de Eerste Wereldoorlog te kunnen bekostigen werd er veel geld bijgedrukt. Daarentegen zorgden snelle prijsstijgingen en gebrek aan brandstof voor opstand en revolutie onder de bevolking. |
| Het gezin van Nicolaas II en hun bedienden zijn op 17 juli 1918 in een huis in Jekaterinenburg vermoord. Na een reeks politieke en dramatische ontwikkelingen, samengevat als de Russische Revolutie, grijpen de Bolsjewieken (te vergelijken met communisten) de macht. Radicale kunstenaars waaronder Chagall, Kandinsky, Malevitsj, Tatlin, schrijvers en regisseurs werden aangesteld als hoge ambtenaren in het nieuwe bestuur van de revolutionaire staat. Zij streefden ernaar de straten en de pleinen, het onderwijs en uiteindelijk de mens zelf opnieuw vorm te geven. De verbeelding aan de macht! Lees het prachtige boek de Avant-gardisten van Sjeng Scheijen! |
| Malevitsj verklaarde de cultuur van voor de oorlog nietig. Hij was geïnteresseerd in het suprême, het heelal (boven allen gaand). Zijn schilderij Zwart Vierkant is naar zijn zeggen de toegang een andere dimensie. Het werd opgehangen in de bovenhoek van de tentoonstellingszaal, een ‘heilige’ hoek, die bedoeld is voor privédevotie. Dé plek van het huisicoon, een object dat in iedere Russische woning dienst deed als sacrale opening naar het goddelijke. |
| De avant-gardisten waren maatschappelijk betrokken. Het was hun wens de mens in al zijn tegenstrijdigheden en ambivalentie als eenheid te aanvaarden. Dat was het fundament van hun utopische droom, en die was in beginsel nauwelijks politiek. Zij wilden kunst en leven verenigen. Helaas braken ze niet door de conservatieve structuren heen, en een voor een verlieten ze Rusland. |
| Sommigen weken uit naar Parijs en Berlijn waar hun reputatie hen al was vooruitgesneld. Anderen ‘zakten weg in het moeras van de terreurstaat’. Ook Nabokov verliet Rusland. Vladimir Nabokov (1899-1977) was een zoon van een welgestelde familie uit het Russische Sint-Petersburg. Zijn geboortehuis is nu het Nabokov Museum. Nabokov wordt beschouwd als een van de briljantste stilisten van de 20e eeuw. |
| Op een dag rond 2007 werd Nadjezjda van Ittersum uit Soest gebeld door een man die zij niet kende. Hij had een boek gevonden op een vlooienmarkt in Den Haag, en via een bureau voor genealogie heeft hij haar en haar familie opgespoord. In dit boek, waarvan Nadjezjda nu een kopie bezit, zijn foto’s opgenomen van het familielandgoed Batova, gelegen veertig kilometer ten zuiden van Sint-Petersburg. Het helemaal uit hout opgetrokken landhuis was al vóór de revolutie afgebrand. Het gebouw staat afgebeeld in het boek. Eén foto uit 1891 toont haar betovergrootmoeder Maria Nabokova -Baronesse von Korff en haar grootvader Dmitri de Peterson, de laatste Russische consul in Nederland onder het tsarenrijk. |
| Vladimir Nabokov verbleef er ook regelmatig, en in zijn boek Geheugen, Spreek wordt het dagelijks leven van de familie beeldend beschreven. Naar aanleiding van deze gebeurtenis exposeerde Nadjezjda van Ittersum in 2007 haar Tsarina’s & Family Tree- installatie in het Nabokov Museum. Ze werd met alle égards ontvangen, en de Russische Nationale Televisie heeft er verslag van gedaan. In 2017 had zij opnieuw een tentoonstelling in Sint Petersburg. |
| En zo komt Lord Crackfree bij ’t Ezelsoor in Amersfoort terecht. Bezoek dit mooie antiquariaat dat in 2022 veertig jaar bestaat, en ontdek de Russen. Maar ga vooral ook op zoek naar het bijzondere verhaal van Nadjezjda van Ittersum via haar website (tip) en tentoonstellingen. En, ontwerp je eigen geschiedenis aan de hand van enkele dierbare foto’s en attributen. Doe als Nadjezjda, en volg het spoor terug in de tijd. Want volgens Kierkegaard kan het leven alleen maar achterwaarts worden begrepen, terwijl we het voorwaarts moeten leven. |
| Tips: Let op! De tips hebben geen link, kopieer de regel en plaats die in de browser Nadjezjda van Ittersum | Website ‘GEHEUGEN KNOOPJES’ van Nadjezjda van Ittersum in St.-Petersburg Nadjezjda van Ittersum | Galerie Hilversum ’t Ezelsoor Amersfoort | tweedehands boekwinkel Ontwerper, kunstenaar Daan Roosegaarde | Studio Roosegaarde Trojka! Naar Rusland met Johan de Boose | 5-delige podcast over de Romanovs The Last Czars | 6-delige Netflix-serie De avant-gardisten | Boek Sjeng Scheijen Krabbé zoekt… | Jeroen Krabbé reist in de voetsporen van kunstenaar Marc Chagall Hermitage Amsterdam | Museum Ikonenmuseum kampen Volksdevotie | Museum Krona Iconen | Museum Krona Malevich | Stedelijk Museum Amsterdam Russian House | Brussels Czaar Peterhuisje | Zaandam Standbeeld van Peter de Grote in Antwerpen Nabokov Museum | Sint-Petersburg Rusland in woord en beeld | Weblog van Egbert Hartman – vertaler, Ruslandkenner en fotograaf |
|
| N.a.v. de zoektocht naar het boek Geheugen, Spreek van Vladimir Nabokov afb: detail Tsarina Adorata, chamotte klei | Nadjezjda van Ittersum afb: schilderij Complementair I | Bert Kinderdijk afb: Restauratieproject Iconen | BG en BK |
