Lord Crackfree 37

De nachtkoerier | december 2022
Afb. Blikken motorrijder coll. LC, schilderij De nachtkoerier Bert Kinderdijk 2022 en illustratie Giuliano Ferri, foto LC
N.a.v. de zoektocht naar blikken speelgoed
afb: Blikken motorrijder | collectie Lord Crackfree | Foto LC
afb: Schilderij ‘Nachtkoerier’ | Bert Kinderdijk, BK 2022

afb: Illustratie Giuliano Ferri, boekomslag | particuliere collectie | Foto LC
‘Het is nacht en alle mensen slapen. Of nee, toch niet. Terwijl de wind tussen de gebouwen suist, en een herfstblad oplicht in het schijnsel van een straatlantaarn, beweegt de nachtkoerier zijn motor door de stad.’ De nachtkoerier? Zou dat niet zomaar een titel van een boek van Tommy Wieringa kunnen zijn? En wat vervoert de nachtkoerier dan? Dat moeten toch wel erg kleine pakjes zijn. En waarom rijdt hij in het donker?
BK (beeldend kunstenaar en echtgenoot) legt op dit moment de laatste hand aan het schilderij ‘Nachtkoerier’. Hij heeft met onder andere een kegel, een blokvorm, een cilinder en een bol een fictieve stad gebouwd waar je als kijker doorheen kunt dwalen. De nachtkoerier, een blikken motorrijder, rijdt als het ware tussen de gebouwen door. Een gevallen herfstblad, bijna doorschijnend, verwijst subtiel naar vergankelijkheid.
De geometrisch opgebouwde compositie in primaire kleuren verbeeldt de stille kracht der dingen. Je raakt direct gehecht aan de manier waarop de voorwerpen zijn geschilderd. Ontdek de schaduw op de achtergrond, de strengheid van de vormen en de speelsheid van de blikken motorrijder. En niet te vergeten de verrassende weerspiegeling in de kerstbal. Wat vertellen de afgebeelde objecten ons? In dit schilderij vindt iedereen zijn eigen verhaal. En dat kan steeds weer anders zijn.
De blikken motorrijder komt uit het Wespennest in Amersfoort, een speelgoedwinkel uit vervlogen tijden en gespecialiseerd in blikken speelgoed. Het pand lag op de route van de binnenstad naar huis, en we stapten er regelmatig binnen. Maar dit soort winkeltjes zijn bijna allemaal verdwenen. Blikken speelgoed vind je nu vooral op websites, beurzen en veilingen, en bij brocantes en antiquairs. Zoek op internet met de woorden Tin Toys en Blech Spielzeug en je krijgt verrassende resultaten.
Maar waarom niet gewoon zoeken met de woorden blikken speelgoed? Uiteraard levert dat ook de nodige resultaten op, maar toch minder. In Nederland is nooit blikken speelgoed door fabrikanten gemaakt. In de vorige eeuw lieten de Bijenkorf en V&D voor Sinterklaas en Kerst kleine hoeveelheden uit Duitsland en Engeland komen. Wist je dat de blikken speelgoedindustrie zich het snelst ontwikkelde in Duitsland? Dat begon rond 1850 tijdens de productie van verpakkingsmateriaal.
Blik wordt gemaakt van dunne vertinde stalen platen die voor de verpakking van levensmiddelen wordt gebruikt. De dunne platen vormden destijds het basismateriaal voor het met de hand gestanste en beschilderde speelgoed. In 1881 begon Ernest Paul Lehmann, toen nog samen met een compagnon, met de fabricage van mechanisch blikken speelgoed, ofwel modellen die konden bewegen. De grote kracht van het bedrijf was dat alle prototypes direct werden gepatenteerd.
De vele vliegtuigen, zeppelins, auto’s, motorfietsen en andere figuren die dichtbij de tijdgeest lagen, zijn massaal geproduceerd en kenden een hoge kwaliteit. Lehmann was een marketeer van de betere soort, en het speelgoed vloog over de toonbank. Maar door strengere veiligheidseisen (scherpe randen en loodhoudende verf), en de opkomst van plastic kwam er in het midden van de vorige eeuw een einde aan de productie van blikken speelgoed. Alleen in China en India wordt het nog gemaakt.
En nu? Lehmannspeelgoed is het neusje van de zalm onder verzamelaars. Sinds 1960 is oud speelgoed een geaccepteerd verzamelobject en vanaf die tijd zijn de prijzen flink gestegen. Wist je dat het verzamelen van blikken speelgoed ooit begon als een trend onder kunstenaars? Zij zagen het als een vorm van kunst. En dat mag natuurlijk best hardop worden gezegd. Ontdek de boeken Lehmann Toys door Jürgen & Marianne Cieslik, en in The Art of the Tin Toy van David Pressland.
Gemeente Deventer kocht ooit een unieke verzameling blikken speelgoed van de Amsterdamse kunstenaar Jan Stekelenburg (1922-1977). De 4500 stuks uit de periode 1880 tot 1940 werden getoond in het eerste museum in ons land dat geheel gewijd was aan mechanisch speelgoed. In 1971 werd het Museum voor Mechanisch Speelgoed geopend. Het is de grootste collectie beweegbaar speelgoed in Nederland, en het maakt nu deel uit van het Speelgoedmuseum Deventer.
Boeken en verzamelobjecten kunnen ook online worden besteld. Pakketbezorgers beleven op dit moment drukke tijden, en je verheugen op iets wat gaat komen is leuk. Maar hoe zorg je ervoor dat het plezier niet omslaat in chagrijn? Wat gebeurt als een pakketje niet aankomt? Heeft de zender het wel verstuurd? Beweegt het zich tussen de depots? Soms komt het uiteindelijk toch nog boven water. Maar hoe gaan we intussen om met de teleurstelling. En waar waren we éigenlijk naar op zoek. Naar warmte?
Joe Speedboot, een literaire roman van Tommy Wieringa, gaat over opgroeien, bewegen en kwijtraken. Joe experimenteert met bommen, bouwt een vliegtuig, en hij doet mee aan Parijs Dakar met een omgebouwde shovel. Om te winnen? Niet eens. Joe heeft een obsessie met bewegen, met name beweging die wordt aangedreven door de verbrandingsmotor. Wanneer er door verbranding van brandstof warmte vrijkomt, kan die warmte worden gebruikt om iets in beweging te zetten. Joe wil maar drie dingen in het leven: hij wil bewegen, hij wil vooruit, en hij is op zoek naar warmte.
Ik moest aan het verhaal denken toen ik last kreeg van de kou. De onheilspellende berichten over energie stemden niet vrolijk. De airco’s op de vide van de hoge raadzaal in ons raadhuisje zoemden zachtjes op stand warm. De zonnepanelen deden al dan niet hun werk, en het is een geruststelling dat we ook elektrisch kunnen verwarmen. In het midden van de raadzaal tegen de wand staat een manshoge, gietijzeren houtkachel. We zijn van alles voorzien, maar de prijzen blijven stijgen. Dicht de overheid met torenhoge tarieven niet links en rechts de gaten in de eigen begroting? Voor vrede op aarde?
Gaten dichten doe je eveneens met warmte toch? Jazeker. Die ervaring kennen wij ook. Na een roerige tijd trok ons kleine circus enkele jaren geleden in het raadhuisje. En daar heeft de verwarming dag en nacht gebrand. Maar waarom dan? Om een hol gevoel van binnen op te vullen. Warmte helpt. Een mens veert terug in zijn oude plooi zodra hij in rustiger en warmer vaarwater komt. En daar moest ik aan denken toen ik het koud kreeg.
Tot op zekere hoogte/laagte kun je kou verdragen, maar op enig moment raak je inactief en beweeg je uiteindelijk minder. Je raakt als het ware verkrampt, en dat kent een prijs. Je voelt je niet prettig omdat je niet kan doen wat je heel erg graag doet namelijk; werken. Je wordt dan als het ware beroofd van wat je het meest gelukkig maakt. Moeten we sommige aankopen dan maar laten liggen om geld te sparen voor energie?
Voor mijzelf had ik in gedachten al een cadeautje uitgezocht. Ik fantaseerde hoe een blikken handstand-clown uit 1950 van de firma Köhler uit Duitsland door de nachtkoerier zou worden bezorgd. Zo’n klein pakketje kon toch gemakkelijk met de motor worden vervoerd? Maar waarom koos ik voor een circusclown die zich op zijn handen voortbeweegt? Dat zit zo; de handstand-clown balanceert ondersteboven op een paar vierkante centimeter. Hij ziet de wereld op zijn kop.
Is dat mijn blik op de toekomst? De wereld op zijn kop? Alles begint met beeld, en wat ons drijft is de virtuele werkelijkheid zoals wij die verzinnen. Verbeelding. Wie weet belandt de hanstand-clown ooit in een schilderij van BK met de titel ‘De wereld op zijn kop’. Kunst is een vorm van communicatie, en een kunstenaar wordt vaak onbewust beïnvloed door actuele gebeurtenissen. En dat heeft effect op de kijker. Want zijn we niet ook altijd op zoek naar betekenis?
Een van de manieren om speelgoed te laten bewegen is door een spiraalveer op te winden. De veer heeft de neiging om terug te keren naar zijn oorspronkelijke vorm, en dat veroorzaakt beweging. Maar een veer kan te strak gespannen staan, of de rek kan er uit gaan, en uiteindelijk kan een veer ook stuk. Gaat het te ver om te zeggen dat we inmiddels zelf zijn verworden tot opwindspeelgoed? Als de overheid ons niet disciplineert en de ons wet voorschrijft, of de kerk, dan doen we het zelf wel toch? We moeten de hele tijd van alles.
In mijn dromen heeft de nachtkoerier het pakketje gebracht. Hij verdween in de donkere nacht. De dag is niet ‘zijn circus’. Bewegingsvrijheid is zijn heiligdom, hij houdt de vaart erin. En dat is vooruit. Want de tijd gaat ook vooruit. Met 2023 voor de deur dreigt de wanorde in de wereld toe te nemen. De tijd terugdraaien kan niet meer. Of, toch wel? Kan de handstand-clown, die de wereld op zijn kop ziet, de tijd niet terug laten veren? Of is de rek eruit en zullen we zelf orde op zaken moeten stellen. Hebben we daar de energie dan nog wel voor. Waar vinden we warmte om te blijven bewegen? Wellicht nodigt de blik van de ander ons uit om bergopwaarts te kijken.
En dat kan in Deventer. Weet je dat ze daar een heuse berg hebben? In het oude stadscentrum? Niet toevallig vindt in het Bergkwartier ieder jaar in december het iconische Dickens Festijn plaats. Charles Dickens publiceerde in 1843 zijn eerste en beroemdste kerstvertelling A Christmas Carol. Hij schreef over sociaal onrecht en armoede, en wat dat betekende voor de mensen uit die tijd. In A Christmas Carol is de vrekkige financier en geldgoochelaar Scrooge de hoofdpersoon. Wil je weten hoe het afloopt? Ga dan op stap in Deventer en kom te weten waarom Scrooge uiteindelijk een gulle bijdrage doet. Maar ontdek vooral de creativiteit van al dan niet beweegbaar blikken speelgoed. Bezoek websites, bekijk foto’s en video’s, ga naar musea en veilingen en lees de verhalen. En, ontmoet veel warmte.
Tips: Let op! De tips hebben geen link, kopieer de regel en plaats die in de browser
Website: Lourens Bas | Beëdigd taxateur en Lehmann-speelgoedspecialist
Website: Bertoia Auctions Tin Toys
Website: Blikken speelgoed (Germany)
Boek: The Art of the Tin Toy | David Pressland

Website: Art of the Tin Toy Ltd | David Pressland
Boek:  Lehmann Toys | Jürgen & Marianne Cieslik
Kunstenaar: Jan Stekelenburg (1922 – 1977)
Museum: Speelgoedmuseum Deventer

Dickens Festijn Deventer 30e editie | Deventer
Stadswandelingen | Beleef Deventer

Museum Kinderwereld Roden | Lehmann speelgoed
Museum: Spielzeugmuseum Neurenberg

Boek: Joe speedboot | Tommy Wieringa
Website: Holland Toys | Blikken handstand-clown 1950 | Firma Köhler, Duitsland

Website: Historytoy | Database for old toys with pictures, descriptions and prices
Dickens Festijn Deventer
Boek: ‘Deventer ademt Dickens’ | 30 jaar Dickens in woord en beeld
Film | Scrooge A Christmas Carol | Netflix
Afb. Blikken motorrijder coll. LC, schilderij De nachtkoerier Bert Kinderdijk 2022 en illustratie Giuliano Ferri, foto LC
N.a.v. de zoektocht naar blikken speelgoed
afb: Blikken motorrijder | collectie Lord Crackfree | Foto LC
afb: Schilderij ‘Nachtkoerier’ | Bert Kinderdijk, BK 2022

afb: Illustratie Giuliano Ferri, boekomslag | particuliere collectie | Foto LC
Overzicht LC Lord Crackfree