Tegels | februari 2025 |
---|
![]() |
afb. Geschilderd tegeltableau, Bert Kinderdijk BK | Particuliere collectie afb. detail uit schilderij Vierpas met kooitje in nis, Bert Kinderdijk BK | Particuliere collectie |
‘Het staat eenieder vrij net als ik, op eigen kracht en tegen alle stroming in dit alles te vergaren…’ Zo ongeveer luidde de tekst van de Maastrichtse toneelgroep Het Vervolg (nu Toneelgroep Maastricht) tijdens de voorstelling Petrus Regout die in 2007 werd gespeeld in een hal van Regouts eigen Sphinx-fabriek in het centrum van Maastricht. Het Sphinxkwartier, aan de rand van de historische binnenstad waar de Maastrichtse aardewerkindustrie is begonnen, heeft inmiddels een ware metamorfose ondergaan en is getransformeerd naar een werk- en cultuurgebied te vergelijken met Strijp-S in Eindhoven, de Spoorzone in Tilburg en de NDSM-werf in Amsterdam-Noord. |
In de Sphinxpassage, een 120 meter lange overdekte gang tussen een hotel en een bioscoop, speur ik of de tekst van Petrus Regout terug te vinden is. Hoe dan? Op het langst overdekte tegeltableau van Nederland verbeelden ruim 30.000 tegels het Maastrichtse Sphinxverleden. In 26 hoofdstukken wandel je langs de geschiedenis en lees je over het wel en wee van ‘De Sphinx’. Familieportretten, foto’s, reclame-uitingen, serviesdecoraties, wasbakken en toiletpotten zijn getransformeerd naar tegeltableaus. Hier ontdek je het verhaal van de Maastrichtse keramiekindustrie, in keramiek. |
Via digitale en traditionele transfertechnieken is door Maatwerktegels uit De Meern de geschiedenis vakkundig ingebakken op de tegels. Wist je dat wij op het moment dat dat gebeurde ook in De Meern woonden? En dat BK (beeldend kunstenaar en echtgenoot) bij Maatwerktegels atelierruimte kreeg aangeboden? Nadat wij in 2017 onze woning hadden verkocht, betrokken wij tijdelijk een huis in De Meern. Niet toevallig stonden wij bij wijze van spreken met onze neus bovenop op het maakproces van het Sphinxtablau. Hoezo? In de aangeboden atelierruimte voerde BK met een bevriende collega kunstenaar op dat moment een opdracht uit voor een regionale modeketen. |
Beeldend kunstenaar en docente Louise Hessel en BK zijn bevriend al vanaf de HKU. Louise Hessel maakt sieraden, serviezen, beelden en lampen en werkt met verschillende materialen zoals rubber, hout, keramiek en papier. Haar vrije werk omvat binnen- en buitenbeelden en installaties op locatie. In 2017 kreeg zij de opdracht van een modeketen om verlichtingsobjecten te maken voor een nieuw te openen filiaal. Deze in Amersfoort gestarte onderneming is inmiddels uitgegroeid tot een bedrijf met meerdere filialen, en overal hangen dezelfde door LH en BK gemaakte verlichtingsobjecten. |
Maar Louise Hessel is vooral bekend om haar betegelde tunnelprojecten. In 2006 startte ze in opdracht van ProRail met het ontwerpen van drie spooronderdoorgangen in de gemeente Vleuten. Dit deed zij in samenspraak met de buurtbewoners en een architect. De tunnelwanden vertellen het verhaal van de plek. Om de tunnels plaatsgebonden te maken ging zij op zoek naar gezichtsbepalende elementen uit de omgeving. En dat levert op. Hoe verrast waren we niet toen wij, na een bezoek aan Kasteel De Haar, door de Vleutense Wilhelminalaantunnel reden en het kenmerkende boomstambruggetje van Kasteel De Haar in tegels zagen afgebeeld. |
De tegeltableaus in een aantal Utrechtse (het zijn er inmiddels meerdere) spooronderdoorgangen zijn ontworpen door Louise Hessel en geproduceerd door Maatwerktegels in De Meern. De aangeleverde foto’s en documenten zijn gedigitaliseerd en uitvergroot naar het uiteindelijke formaat. Toen wij in 2017 door de eigenaar van Maatwerktegels werden rondgeleid door het bedrijf, zagen wij met eigen ogen hoe de afbeeldingen werden overgezet op de tegels, en hoe de producten werden gebakken en geglazuurd. ‘De tegels hebben over 100 jaar nog dezelfde kleuren’, vertelde de ondernemer in een interview. |
En zo stonden wij onlangs voor het langste tegeltableau van Nederland. Een imposant stuk geschiedenis over aardewerkfabrikant Petrus Regout, ontworpen door tentoonstellingsmaker en -vormgever Bart van den Boom en designer Ivo Straetmans. De tegels komen bij Mosa vandaan, en ook de door Maatwerktegels geleverde transferstegels zijn ingebakken op Mosategels. Bijzonder toch, dat een Utrechtse onderneming de keramische geschiedenis van Maastricht op deze kunstzinnige manier heeft mogen verbeelden? |
Maar hoe zat het ook alweer? Was Mosa niet een concurrent van De Sphinx? Wanneer ik met BK een bezoek breng aan Mosa krijgen we te horen hoe het zit. Maar wat deden wij bij Mosa? Dat komt zo. Maatwerktegels bestond nog niet en BK had de wens zijn werk of details van schilderijen af te beelden op tegels en serviesgoed. Mosa bood uitkomst. Vanaf de oprichting in 1883 produceert Mosa blauw Chinees imitatieporselein. Mosa kent een traditie van transfer- en sjabloontechniek en het bekende Lange Lijs-servies is befaamd en een gewild verzamelobject. Tijdens mijn bezoeken voor de Gouden Gids aan al die bedrijven in Zuid-Limburg heb ik heel wat van die serviezen mogen bewonderen. |
Het gesprek bij Mosa over het aan te leveren materiaal, prijzen, levertijden en de nodige aandachtspunten verliep een beetje stroef, en we werden niet erg enthousiast ontvangen. Wat bleek; het aandelenpakket van Mosa was kort voor ons bezoek verkocht aan een groep investeerders, en verschillende productielijnen stonden op de nominatie om te worden afgestoten. Mosa maakt nu alleen nog technologisch hoogwaardige wand- en vloertegels voor de top van de markt. Wist je dat Centre Céramique in Maastricht de meest complete Mosacollectie van Nederland heeft? Ontdek daar het rijke keramische verleden van Maastricht in porselein en aardewerk. |
Mosa is in 1883 opgericht door Louis (I) Regout, de vijfde zoon van Petrus Regout. Hij deed dit samen met zijn zoon Louis (II). Binnen de directie van De Sphinx ontstond onenigheid, en dat leidde tot de oprichting van de Mosa fabriek in Meerssen, nu de Maastrichtse wijk Wyckerpoort. Met de productie van porseleinen serviezen en muurtegels was Mosa aanvankelijk geen concurrent van de De Sphinx. In 1932 is het bedrijf onder Louis (III) begonnen met aardewerkproductie om de verminderde vraag naar porselein op te vangen. Wanneer in 1972 de laatste Regout, Louis (IV), afscheid neemt als directeur komt Mosa in handen van externe partijen. |
In 2005 heeft de Nederlandse investeringsmaatschappij Egeria een meerderheidsbelang verworven in Koninklijke Mosa. In een tweetal nieuwe fabrieken in Maastricht worden nog uitsluitend wand- en vloertegels gemaakt die hun weg vinden naar bestemmingen in Europa, Noord-Amerika, het Midden-Oosten en Azië. In Nederland is Koninklijke Mosa marktleider. Architecten en ontwerpers over de hele wereld creëren inmiddels kenmerkende gebouwen met Mosa tegels. Ook in het in 2013 opgeleverde Meander Medisch Centrum in mijn geboorteplaats Amersfoort loop je op een ontwerp van Mosa. |
Het nageslacht van de katholieke Petrus Regout (1801-1878) en zijn vrouw Aldegonda Hoeberechts (1798-1878) is enorm. Zij kregen tien kinderen, zestig kleinkinderen en een hele rits achterkleinkinderen die over de hele wereld zijn uitgewaaierd. Wanneer ik voor de Gouden Gids een vlaggenbedrijf in Rhenen bezoek, vraagt eigenaar Regout of zijn naam mij iets zegt. Jazeker, van het serviesgoed van mijn oma waarvan ik nog enkele stuks in gebruik heb. Klant Regout was een afstammeling van Petrus Regout uit Maastricht, de eerste grootindustrieel in Nederland. |
Petrus Regout stamde uit een familie die zich in de 17e eeuw heeft gespecialiseerd in de fabricage van glas en aardewerk. Zijn ouders verhuisden van Geleen naar Maastricht en begonnen er een handel in glas, aardewerk en porselein. Na het overlijden van zijn vader ging Petrus Regout op jonge leeftijd bij zijn moeder in de zaak werken. Daar hield hij zich bezig met de groothandel en dacht ondertussen na over het opzetten van een eigen fabriek. In 1827 kocht hij, met geld van zijn moeder en zijn welgestelde vrouw, een statig pand in de Boschstraat naast de Penitentenpoort tegenover de in datzelfde jaar gereed gekomen binnenhaven Bassin aan de Zuid-Willemsvaart. Ga daar kijken. |
Regout verplaatste zijn al eerder gestarte glas- en kristalslijperij naar de Boschstraat. Aanvankelijk gingen de zaken goed, maar in 1830 kwam daar abrupt een eind aan door het uitbreken van de Belgische Opstand. Tijdens de Belgische onafhankelijkheidsstrijd in 1830 veroverden Belgische troepen Nederlands Limburg, met uitzondering van de vestingstad Maastricht en het dorp Sint Pieter. Waarom werden die plaatsen niet veroverd? Dat had alles te maken met de aanwezigheid van generaal Dibbets, opperbevelhebber van de vesting Maastricht tijdens het beleg. |
Dibbets weigerde orders uit te voeren van de kroonprins, de zoon van koning Willem I. Dat kwam omdat kroonprins Willem II een politiek spel speelde met Frankrijk, buiten zijn vader om. Ook enkele kooplieden en de opkomende industriëlen kozen voor het bewind van koning Willem I. De halsstarrigheid van generaal Dibbets is ongelofelijk van invloed geweest op de positie van Maastricht. En had koning Willem I toen al niet zijn oog laten vallen op de Maastrichtse gravin Henriette D’Outremiont? Zijn latere tweede vrouw? Kortom Dibbets zette zich aan alle kanten schrap, en de stad bleef Nederlands. |
Maastricht kwam als een eiland binnen een vijandige omgeving te liggen en raakte afgesneden van Wallonië waar Petrus Regout het kristal kocht voor zijn glas- en kristalslijperij. Door de Belgische Opstand was handel met België verboden en raakte Maastricht ook afgesloten van de rest van Nederland. Alleen de smokkelhandel tierde welig en generaal Dibbets zag kans de economie nog redelijk op gang te houden. Het meeste last van de blokkade hadden de Maastrichtenaren met carnaval. Waarom? Omdat maskerades en andere openbare feestelijkheden tijdens het beleg verboden waren. |
Dibbets regeerde met ijzeren hand, en hij had tot voor kort nog een slechte reputatie in Maastricht. Generaties zijn opgegroeid met het dreigende spookbeeld van de toornige generaal, die hen hel en verdoemenis zou komen brengen. Geert Mak moest eraan te pas komen om duidelijk te maken dat Dibbets een doodnormale generaal was, en dat Maastricht zonder Dibbets wellicht nooit die historisch goed bewaarde stad was gebleven die het nu nog steeds is. ‘Maastricht is een kruispunt van diverse Europese cultuurgebieden, een plezierige en tegelijk ook spannende plek om te leven’, aldus Geert Mak in 2006 tijdens zijn toespraak Van boeman naar plaquette. Of: Het geluk van een Nederlands Maastricht. |
Maar daar had Petrus Regout in 1830 nog even niets aan. Maastricht zat op slot en noodgedwongen begon hij het glas voor zijn kristalslijperij zelf te maken. En zo werd hij industrieel en werd Maastricht de eerste industriestad van Nederland. In 1834 kocht hij een stoommachine en haalde hij Waalse en Franse slijpers weg bij de concurrent. In hetzelfde jaar startte hij ook een spijkerfabriek, in 1836 een aardewerkfabriek, in 1838 een glasblazerij, in 1842 een geweerfabriek en in 1847 een gasfabriek. Wanneer rond 1848 overal in Europa revoluties uitbreken raakt Regout zijn handel niet meer kwijt. In plaats van minder te produceren steekt hij een tandje bij. Hij gokt erop dat de recessie snel voorbij gaat en dat de vraag naar zijn producten weer aantrekt. En zo geschiedde. |
Maar waarom gaf de rest van Limburg zich zo snel over? De geschiedenis van Maastricht en Limburg is ingewikkeld. Limburg bestond uit een lappendeken van veel gebiedjes. Ooit waren de Romeinen, de Spanjaarden en de Fransen er de baas, en later volgden nog de Oostenrijkers en de Pruisen. Maar na de Franse Tijd (1795 tot 1813), werden de Noordelijke en de Zuidelijke Nederlanden in 1815 samengevoegd tot het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden en ook Luxemburg werd toegewezen aan Willem I en maakte deel uit van het Koninkrijk der Nederlanden. Volg de tijdlijn op de interactieve kaart 150 jaar Limburg, klik hier. |
Het Verenigd Koninkrijk der Nederland was een middelgroot land met koloniale bezittingen in verschillende continenten. Willem I, de derde zoon van stadhouder Willem V en Wilhelmina van Pruisen, werd koning. Ontdek in Het verhaal van Nederland – Oranje Nassau afl. 5 Een koning te rijk, hoe het zit met al die stadhouders en koningen. |
Willem I werd niet zomaar koning natuurlijk. Hij werd gesteund door het Congres van Wenen, de grote mogendheden die na de val van Napoleon in Wenen bij elkaar kwamen om Europa opnieuw vorm te geven. De meest invloedrijke deelnemers waren de overwinnende landen: Pruisen, Oostenrijk, Rusland en het Verenigd Koninkrijk. Elk land had zo zijn eigen belang om Nederland als onafhankelijk land te herstellen. De Britten en de Pruisen steunden de familie Oranje Nassau vooral omdat hun eigen koningshuizen er nauw mee verwant waren. Zo hielden ze greep op Willem I. Frankrijk werd omringd met bufferstaten die een nieuwe Franse aanval moesten opvangen. |
Als koning Willem I het land gaat besturen stelt het niet veel meer voor. De economie is vastgelopen en de bevolking verpauperd. Willem I heeft achttien jaar in ballingschap in Engeland gewoond, waar de industrialisatie zich voltrok. En dat is zijn voorbeeld. De ambitieuze Willem wil zijn koninkrijk laten uitgroeien tot een Europese staat van belang. Er moeten stoommachines komen, fabrieken, treinen, wegen en kanalen. Ook heeft hij bijzondere aandacht voor het onderwijs. De universiteiten van Leuven, Leiden, Utrecht en Groningen worden opnieuw opgericht, en in Gent en Luik komen nieuwe universiteiten. |
En daar is geld voor nodig. Koning Willem I sticht in 1814 de Nederlandse Bank ‘om den Koophandel als den zenuw van dezen Staat op te beuren…’ In 1824 volgt de oprichting van de Nederlandsche Handel-Maatschappij de NHM, een soort opvolger van de VOC en de voorloper ABN AMRO. Het doel van de Nederlandsche Handel-Maatschappij was om bestaande handelsrelaties tussen Nederland en overzeese gebieden, met name Nederlands-Indië, uit te bouwen. De NHM inde belastingen in natura, zoals suiker en thee. Wist je dat opium een belangrijke rol speelde in de koloniale economie? Lees vooral het boek Rook en as. De verborgen geschiedenissen van opium van Amitav Ghosh, winnaar van de Erasmusprijs 2024. Creëerde Nederland hiermee de ‘eerste narcostaat’? |
Wanneer Napoleon in 1815 uit de gevangenis van Elba ontsnapt en opnieuw keizer van Frankrijk wordt, stuurt Willem I zijn zoon Willem II naar het front bij Waterloo. De jonge prins krijgt bij Quatre Bras de gelegenheid zijn leiderschap te tonen. Hij had geluk. De troepen van Napoleon werden door de Nederlanders opgehouden tijdens de Slag bij Quatre-Bras, en hierdoor kreeg Wellington de gelegenheid zich beter voor te bereiden. En zo werd de Slag bij Waterloo gewonnen door een Europees coalitieleger van Engelse, Pruisische en Nederlandse troepen, nota bene op Nederlands grondgebied. Dit betekende de definitieve ondergang van Napoleon Bonaparte, en het maakte koning Willem I in een klap populair. |
Willem I kon vrijelijk zijn gang gaan. Hij had bedongen dat hij lange tijd geen enkele verantwoording aan het parlement hoefde af te leggen. Ministers waren veelal van adel en door hem aangesteld, lees Kastelen en buitenplaatsen. Handig schrapte hij uit het oorspronkelijke plan van de bank het verbod op het lenen aan de overheid. Dat gaf al aan dat hij van plan was geld te lenen om aannemers en bedrijven te kunnen betalen. Hij begint met de aanleg van spoorlijnen en kanalen, waaronder de Zuid-Willemsvaart, een kanaal dat loopt vanaf het Bassin in Maastricht tot aan de Dieze in Den Bosch. |
Alle uitgaven voor zijn projecten en paleizen doet hij op krediet. Het geld haalt hij uit de Nederlandsche Handel-Maatschappij. In 1827 verleende Willem I de NHM het alleenrecht op de zeer winstgevende invoer van opium. In de vijftien jaar dat Nederland en België samen het Koninkrijk der Verenigde Nederlanden vormt, doet het land mee met de groten der aarde: in Wallonië floreren de mijnen en stampen de stoommachines en Antwerpen is al een wereldhandelscentrum. Het zijn ontwikkelingen die ‘koning-koopman’ Willem I welbewust heeft gestimuleerd. Maar ondanks zijn economische activiteiten valt de koning bij het zuidelijk deel van zijn bevolking niet in de smaak. |
Arbeiders vrezen dat hun werk door mechanisatie gaat verdwijnen. Ook vinden de Belgen de belastingen te hoog en de koning te machtig. Toen hij het Nederlands tot staatstaal wilde verheffen, kwam het land in opstand. Niet alleen de Franstaligen, ook de adel en de bourgeoisie in Vlaanderen morde, immers hadden zij al eeuwenlang het Frans als voertaal. Willem I onderschatte schromelijk de verschillen tussen de noordelijke en zuidelijke mentaliteit. Wanneer hij probeert de invloed van de katholieke kerk in te dammen is de maat vol. In 1830 slaat de vlam in de pan en komen de Belgen in opstand. |
Door dit verzet scheidde de Zuidelijke Nederlanden zich af van de noordelijke provincies en stond Willem I met lege handen. Het Nederland dat overbleef was een economisch achtergebleven gebied. Voor Wallonië daarentegen was de negentiende eeuw een gouden eeuw. België genoot een grote internationale uitstraling als industrieland. Het werd de derde industriële en economische macht ter wereld, na Groot Brittannië en de Verenigde Staten. Rondom Luik ontstond de belangrijkste glasindustrie van West-Europa, en aardewerkfabrieken, glasfabrieken en kristalfabrieken draaiden er op volle toeren. |
Ook nu beslisten de grote mogendheden over de toekomst van België. Leopold van Saksen-Coburg wordt in 1831 aangesteld als de eerste Koning der Belgen, maar Willem I verzet zich hevig tegen de scheiding en hield zijn leger paraat. In de jaren die volgden weigerde de koning de Belgische onafhankelijkheid te erkennen, en Willem I kreeg in Nederland grote kritiek over de hoge kosten die het onderhouden van een leger-op-oorlogsvoet met zich meebracht. Uiteindelijk tekende hij in 1839 het Verdrag van Londen. Vanaf dat moment erkende Nederland België als onafhankelijke natiestaat. |
Wat de deling van Limburg in 1839 betekende voor een bijvoorbeeld 60-jarige inwoner van Meerssen, een stadje even boven Maastricht, is ongekend. Die maakte de vijfde ongevraagde verandering van nationaliteit mee zonder ooit te zijn verhuisd. De grens tussen de twee landen werd in 1843 vastgesteld, en de Maas vormt grotendeels de afscheiding tussen de beide Limburgen. De oostelijke oever is Nederlands en de westelijke oever Belgisch, behalve bij Maastricht. Daar loopt de Maas dwars door de stad en maakt de grens een bocht. Zo ontstaat Nederlands-Limburg zoals wij dat vandaag de dag kennen. Kijk op de interactieve kaart hoe het zit, klik hier. |
Nederland kreeg zeggenschap over de Westerschelde en Zeeuws-Vlaanderen, en België zou ter compensatie recht krijgen op een verkeersverbinding door Nederlands-Limburg naar Duitsland, de latere IJzeren Rijn. Wist je dat het grondgebied van de huidige Nederlandse provincie Limburg tot 1867 Hertogdom Limburg heette en dat het óók was toegevoegd aan de Duitse Bond van circa veertig Duitse staten waar het Groothertogdom Luxemburg ook deel van uitmaakte? Limburg is op Flevoland na de jongste provincie van Nederland en de bevolking voelt zich nog altijd sterk verbonden met België en Duitsland. Limburg is een overgangszone bij uitstek. |
Vraagt iemand zich weleens af waarom de Nederlandse en de Luxemburgse vlag bijna identiek zijn? Nederland en Luxemburg hebben een gedeelde geschiedenis. Tijdens het Congres van Wenen werd Luxemburg een groothertogdom, én verenigd met het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden onder Willem I. Tegelijkertijd maakte het deel uit van de Duitse Bond en werd de militaire verdediging geregeld door Pruisen. Heeft deze ingewikkeldheid de Europese Unie een zetje in de juiste richting gegeven? Hoe dan? Lees over Robert Schumann en Jean Monnet in het verhaal Reisbureaus. Zowel Bert Kinderdijk als Louise Hessel hebben een tentoonstelling gehad in de residentie van de Nederlandse ambassade in Luxemburg, in het voormalige woonhuis van Jean Monnet een van de grondleggers van de Europese Unie. Hoe bijzonder. |
Tijdens mijn werk voor de Gouden Gids bezocht ik een tegel- en terrazzobedrijf in Maastricht op een wel zeer bijzondere plek. Het bedrijf was gevestigd op de Caberg in het voormalige Fort Willem I, een fort dat is gebouwd tussen 1815 en 1818 en genoemd is naar koning Willem I. Het uitzicht vanaf het fort was indrukwekkend. Het hoge punt keek uit richting België. Toen in 1867 de vestingstatus van Maastricht werd opgeheven, verloor ook Fort Willem I zijn militaire functie. Rond het jaar 2000 vestigden twee voormalige kunststudenten hun ambachtelijk tegel- en terrazzobedrijf in het fort. |
De sfeer is mij altijd bijgebleven en dat kwam niet alleen door de bijzondere ligging. Binnen was alles bedekt met een laag grijswit stof veroorzaakt tijdens het bewerken van natuursteen, keramiek en terrazzo naar vloeren, keukenwerkbladen en tegels. Wil je weten hoe zoiets eruit ziet? Bezoek dan de Wunderkammer van kunstenaar Hans Op de Beeck in Deurle bij Gent. Hij transformeerde de voormalige Villa Meander, met uitzicht over het prachtige Leielandschap, in een zwarte sculptuur met een grijs monochroom interieur. Een soort hedendaags Pompeji. Doordat alles dezelfde grijze tint heeft ervaar je een sculpturale beleving, en dat gevoel overkwam mij bij het tegel- en terrazzobedrijf. |
Fort Willem I op de Caberg is inmiddels onderdeel van Belvedère, een gebied in het noordwesten van Maastricht dat zich uitstrekt van Het Bassin en het begin van de Zuid-Willemsvaart tot aan de grens met België. Belvedère ontwikkelt het oude industriegebied en de voormalige vesting tot het nieuwe stadsdeel Sphinxkwartier met het Frontenpark als ruige achtertuin. Het monumentale Sphinxgebouw aan de Boschstraat, met de overdekte Sphinxpassage, is inmiddels een levendig complex waar mensen wonen, werken, studeren en recreëren. Nu de keramiekindustrie uit Maastricht verdwijnt, groeit het historisch bewustzijn van de stad. De terreinen van de voormalige aardewerkfabriek Société Céramique zijn al in 2000 getransformeerd naar een nieuw stadsdeel en in 2025 verschijnt er op het Mosa-terrein een nieuwe woonwijk met naam Mosaïek Wyckerpoort. |
‘Geef mij twaalf man als Regout en wij winnen in ons land de hele Belgische industrie terug, die door de afscheiding verloren is gegaan’, riep de latere koning Willem II. Maastrichts aardewerk en kristal ging de hele wereld over en Petrus Regout werd schatrijk. Meer dan de helft van de productie was bedoeld voor het buitenland, voornamelijk Nederlands-Indië. Op de eilanden Bali en Oost-Java zijn verschillende oude tempels en mausolea waar Maastrichtse borden zijn ingemetseld. Het waren destijds populaire, decoratieve en religieuze objecten in heel Zuid- en Zuidoost-Azië. |
Het ‘systeem’ maakt Petrus Regout zo rijk dat hij in 1849 het geld op tafel kan leggen voor de overname van een kasteel dat eerst van koning Willem II was. Hij bouwde het uit tot een waar lustoord. Met het Huis van Oranje onderhield Regout een hechte band, mede gesmeed tijdens jachtpartijen op zijn landgoed Vaeshartelt. Rijkdom verschafte hem een aristocratische allure. Hij waande zich koning en liet zich afbeelden met koninklijke tekens en in vorstelijke poses. Hoewel Regout goed bevriend was met de aristocratie, die grote behoefte had aan glas- en aardewerk voor hun huizen en paleizen, is hij nooit in de adelstand verheven. |
Petrus Regout was rond 1850 een man van aanzien, mede door zijn functies als lid van de Kamer van Koophandel, gemeenteraadslid van Maastricht en lid van de Eerste Kamer. Zijn handelsnetwerk reikte tot aan koninklijke en adellijke families van Japan, Frankrijk en Den Haag. Ondernemers in Wallonië, Engeland (Wedgwood), Aken en Nederlands-Indië waren familievrienden. Hij was trots op zijn fabrieken. Op een groot terrein in de noordelijke binnenstad stonden zeventig gebouwen waarin meer dan 2.500 arbeiders glas, aardewerk, spijkers, gas, sanitair en kristal produceerden. |
Ooit was een derde van de bevolking van Maastricht aangewezen op liefdadigheid, en Regout zag het arbeidspotentieel. Voor hem stond bestaansrecht gelijk aan werken, en tegenover werk stond onderdak, voedsel, (nauwelijks) vrije tijd en (weinig) loon. Om productiedoelen te halen werden ook vrouwen en kinderen ingezet, geheel volgens de normen van die tijd. De mensen hadden zich maar te schikken in hun lot. ‘Wij leven in een tijd waarin zich het verschijnsel openbaart, dat naarmate beschaving en rijkdom in het algemeen vooruitgaan, de armoede aan de andere kant toeneemt’, schrijft Petrus Regout als lid van de Eerste Kamer de Staten-Generaal in zijn pamflet ‘Pauperisme en Industrie’. |
Aan de fabrieksarbeiders werd door Petrus Regout woonruimte en medische bijstand verleend. Ook kregen zieke werknemers een uitkering, en werd bij overlijden aan weduwen en wezen geld verstrekt. Maar in economisch mindere tijden nam Petrus Regout vergaande maatregelen. Dan ontsloeg hij een deel van zijn medewerkers en verlaagde de lonen die hij vervolgens niet meer verhoogde naar het oude niveau (over hoe bedrijven werknemers vandaag de dag behandelen lees je in de column Begraafplaatsen). Zo bleven de fabrieken draaien, en vlogen de winsten omhoog wanneer de economie weer aantrok. De straffe bedrijfsvoering en de pronkzucht van de familiebezittingen tegenover het pauperisme in de stad was de toenmalige burgemeester van Maastricht een doorn in het oog. |
Die maakte er een dagtaak van de conservatief-katholieke en koningsgezinde Petrus Regout te dwarsbomen. De politieke en zakelijke inzichten van de beide selfmade-mannen, allebei zoon van een koopman, strookten zelden. De burgemeester die veel meer voelde voor de aansluiting van Maastricht en Limburg bij België was een liberaal die streefde naar democratische hervormingen. In de kolommen van de kranten scholden ze elkaar de huid vol. De burgemeester in Le Courrier de la Meuse, en Regout in zijn eigen krant L’ Ami du Limbourg. Petrus Regout was zeer scherpzinnig, had een grote ondernemingsgeest, ontembare energie en een zeldzaam organisatievermogen. |
‘De rijkste man van Nederland’ kocht op de route van Maastricht naar Meerssen verschillende landgoederen. Bekijk het bijzondere ‘Album dédié à mes enfants et mes amis’, dat hij in 1866 in Parijs liet samenstellen met tekeningen van zijn buitenplaatsen, stadshuizen, fabrieken en arbeiderswoningen. Hij liet het album maken om in de gunst te komen bij de adel en de mensen van stand. Petrus Regout zocht zijn hele leven naar erkenning van de Nederlandse elite, maar kreeg die niet. Nederlanders keken neer op ondernemers uit de industrie. Regout werd spottend ‘Pottekeuning’ genoemd, ofwel; hij had geld en macht, maar geen stijl en klasse. Het stak hem dat zijn Waalse collega’s wel erkenning kregen, want in België hadden de industriëlen het voor het zeggen terwijl in Nederland de industrie nog amper een factor van betekenis was. |
Wanneer wij vanuit ons huis Aan de Berg in Midden-Limburg naar Maastricht rijden, passeren we ‘Quatre Bras’ bij Stein, beter bekend als knooppunt Kerensheide. Tijdens mijn werkzaamheden voor de Gouden Gids in Limburg woonden wij in Antwerpen en de weg naar klanten verliep bijna altijd via dit klaverblad richting Heerlen/Aken, Roermond/Eindhoven, Maastricht/Luik en Geleen/Antwerpen. In deze regio heeft de kleiverwerkende keramische industrie decennialang de toon gezet. De regio Noord- en Midden-Limburg kent een traditie van uit klei vervaardigde bouwmaterialen, en Zuid-Limburg staat bekend om zijn fijnkeramische producten. |
Wist je dat Antwerpen in de geschiedenis van de keramiekproductie een sleutelpositie inneemt? Toen Guido di Savino (Guido Andries) uit Italië naar Antwerpen emigreerde en daar rond 1520 in de Kammenstraat in de wijk Sint-Andries een atelier inrichtte compleet met majolica-oven, brak er een nieuw hoofdstuk in de keramiekgeschiedenis aan. Majolica is aardewerk bedekt met een ondoorzichtig laagje tinglazuur waar bij de versiering vóór het bakken op het glazuur wordt aangebracht. In Frankrijk is het bekend als faience, en in Nederland en Engeland als Delfts Blauw. |
Aan het atelier van Guido Andries en zijn opvolgers worden belangrijke majolica tegelvloeren toegeschreven. Bekijk de collectie in het Museum aan de Stroom (MAS) in Antwerpen, en ontdek ook het Saulustableau, een 98-tegels tellend tableau met de voorstelling van de Bekering van Saulus op weg naar Damascus. Het tableau is opgenomen in de lijst van de Vlaamse topstukken. Tegeltableaus werden veelal gemaakt voor achterwanden van open haarden en uitgevoerd uit samengestelde fantasietaferelen. Vaak zijn alleen boerderijen en schepen naar werkelijkheid afgebeeld. Ga naar hotel De Prins in Makkum en ontdek de monumentale tegelwand met twaalf schepentableaus van A. Sybel uit 1790. |
Naast tegeltableaus zijn in het verleden keukens, dienstvertrekken, zomerverblijven, trappenhuizen, paviljoens, eetzalen, nissen, pilaren, tegelkamers, zwembassins, kuuroorden, badhuizen en zelfs stations met tegels bekleed. Bezoek vooral het schitterende keukenkeldertje van Mary Stuart in Paleis Het Loo. In heel Europa werd nagevolgd wat in het Franse hof werd gedaan, zelfs tegeltableaus met soldaten waren populair. Vorsten die in Frankrijk hadden vertoefd wilden in hun eigen land ook een tegelkamer, en zo begon de grote spreiding over Europa. Nederlandse tegels zijn vanwege humoristische taferelen en kenmerkend realisme opvallend karakteristiek. |
Antwerpen was een wereldhaven, en dat betekende rijkdom. De Italiaanse majolicabakkers vestigden zich op de plaats van het nieuwe afzetgebied. Kooplieden, kasteeleigenaren en rijk geworden burgers konden zich deze nieuwe luxewaar veroorloven. Maar de gegoede burger voor wie de exclusieve majolicategel net iets te hoog gegrepen was, moest genoegen nemen met de inlegtegel. Deze tegels werden bij pottenbakkers gemaakt tegen betaalbare prijzen. De tegeldecors werden met een houten stempel in de vochtige klei gedrukt, waarna de dieper gelegen delen werden opgevuld met witbakkende klei. |
Maar als je niet kunt meedoen met de groten der aarde ga je op zoek naar een alternatief. Zo maakte BK (beeldend kunstenaar en echtgenoot) van ons herenhuis in Antwerpen een waar trompe-l’oeilhuis. Alle tegelvloeren waren geschilderd. Originele granito vloeren die nu onbetaalbaar zijn heeft hij met het grootste gemak in verf aangebracht. Ik keek naar het spel met verschillende decoratietechnieken waarvan ik het bestaan niet kende. Hoe dan? |
Hij kerfde tegels in de pleister op een ronde keukenwand, het keukenblad decoreerde hij met Belgisch hardsteenmotief, kastpanelen werden beschilderd met festoenen, wanden behandeld met bladgoud, de vier trappen in het monumentale trappenhuis kregen bont geschilderde lopers, en de muren werden versierd met guirlandes. En niet te vergeten, in mijn Gouden Gids-werkkamer op de tussenverdieping werd de vloer betegeld met Naamse steen met pasblokjes. Alles verf. Het was een lust voor het oog en het roept nog altijd een feestelijke herinnering op. |
Het enige door BK ingemetselde rijtje tegels in ons trompe-l’oeilhuis was een vierpas. Het gekleurde tegeltableau bestaande uit vier tegels die samen één voorstelling vormen van een vogel in een kooitje, bleef na verkoop van de woning achter in het souterrain. Maar het schilderij, waarop BK het tegeltableau heeft verwerkt, verhuisde met ons mee en hangt nu in ons huis Aan de Berg, zie afbeelding bij dit verhaal. En ook het op een tegel afgebeelde puttertje, gekregen van Louise Hessel ter ere van mijn tentoonstellingswebsite Puttertjes, lees hier, heeft een plaatsje in ons huis. |
Het Louise Hessel-puttertje is met bijna tachtig andere tegeltableaus in de spooronderdoorgang van de Marnixburg in Utrecht geplaatst, zo leuk! In het tunnelontwerp heeft zij de groene omgeving van de Vecht en het historische karakter ervan op tegels weergegeven. Uiteraard heeft Maatwerktegels de transfertegels geleverd, dit keer in samenwerking met Koninklijke Tichelaar in Makkum, die speciaal voor deze opdracht natuurgetrouwe groene tegels heeft ontwikkeld. Wil je zelf ook een tegelkamer? Laat je inspireren door Louise. Zij maakte voor een opdrachtgever een tegelwand met de afbeelding van een heuse koeienstal. |
Ook BK kreeg de vraag van een ondernemer om zijn woonboerderij te schilderen in de vorm van een tegeltableau, zie afbeelding bij dit verhaal. Een woning biedt geborgenheid en aanzien, en we wie wil er niet wegdromen bij een mooi plaatje. Een geschilderd portret van een huis waar je met veel plezier hebt gewoond is voor altijd en reist met je mee, ook als je er niet meer bent. Kijk naar Petrus Regout. Het luxe Album dédié à mes enfants et mes amis (Album opgedragen aan mijn kinderen en mijn vrienden) dat hij in 1866 liet maken van zijn bezittingen moet een vermogen hebben gekost. Maar een Maastrichtse kunstverzamelaar wist een exemplaar te bemachtigen en nog regelmatig wordt het album tentoongesteld. |
De nalatenschap van Petrus Regout, een man geboren uit een oud geslacht van handelaren, zit gebakken aan Maastricht. Hij zag als jonge ondernemer al vroeg de mogelijkheden van de politieke en economische omstandigheden, en stichtte een wereldomvattend concern. Hoe gaan we vandaag de dag om onvoorziene gebeurtenissen? En zit de tegelindustrie niet gebakken aan heel Limburg? De klei uit de Maas vormde het karakter van de Limburgers, een volk met een eigen temperament, een eigen aard en een eigen identiteit. Limburgers weten welke invloed annexatiepolitiek en inlijving heeft op het dagelijks leven. Wellicht kan de lappendeken van grote en kleine territoriale gebiedjes die Limburg ooit was op weg naar een nieuwe ordening, worden uitgebeeld op een tegeltableau? Historische kennis maakt scherp. Pas als je weet waar je de staat in de tijd, kun je een richting bepalen. |
Bezoek Maastricht, beleef de Sphinxbuurt en bewonder het Sphinxtableau in de De Sphinxpassage. Wandel door de wijken Wyck en Céramique. Ontdek alle plekken van de 1e en 2e stadsomwalling en de vestingwerken en de bijzondere verhalen die hierbij horen. Volg via de tijdlijn op de interactieve kaart wat er voorafging aan 150 jaar Limburg 1867-2017 en ontdek hoe de jonge provincie Limburg is ontstaan. Zie bij tips. |
![]() |
afb. Geschilderd tegeltableau, Bert Kinderdijk BK | Particuliere collectie afb. detail uit schilderij Vierpas met kooitje in nis, Bert Kinderdijk BK | Particuliere collectie |
Tips: Let op! De tips hebben geen link, kopieer de regel en plaats die in de browser De Sphinxpassage | Bart van den Boom YouTube | The making of the Sphinxpassage Sphinxkwartier | Verken het gebied Maatwerktegels De Meern Louise Hessel | Beeldend kunstenaar Bert Kinderdijk | Beeldend kunstenaar Mosa since 1883 Mosa Lange Lijs-servies | Centre Céramique Vereniging Maastrichts Aardewerk Unieke keramische tegelconcepten van Mosa Stichting Aardewerk Erfgoed Maastricht | Entre Deux Winkelcentrum Maastricht Wandeling Wyck en Céramique Groot Tegelboek: een internationaal overzicht van de tegel door de eeuwen heen | Anne Berendsen Maastrichts Aardewerk Museum MAG | Ruurlo NPO | De IJzeren Eeuw | De allereerste koning NPO | De IJzeren Eeuw | Een machtige weduwe Boek | De IJzeren Eeuw door Hans Goedkoop en Kees Zandvliet | Walburgpers Petrus Regout Maastricht YouTube | Aardewerk Historie deel 1 Een drieluik YouTube | Aardewerkhistorie Maastricht (Sphinx / Petrus Regout) Deel 2 YouTube | Aardewerkhistorie Maastricht (Sphinx / Petrus Regout) Deel 3 YouTube | Sphinx Maastricht 2007-2013 | herinneringen aan een industrieel verleden Youtube | Eiffelgebouw; restauratie industrieel icoon sphinxfabriek Maastricht NPO | Het verhaal van Nederland – Oranje Nassau De blokkade van Maastricht 1830-1833 België Nederland en de strijd om Limburg | IsGeschiedenis Geert Mak | Van boeman naar plaquette. Of: het geluk van een Nederlands Maastricht Boek | Een koningsdrama | Het huwelijk van koning Willem I met gravin Henriette d’Oultremont op basis van hun brieven Nederlandsche Handel-Maatschappij (NHM, 1824-1964) | Opgericht door koning Willem I ter bevordering van de handel | Historiek Boek, Rook en as | De verborgen geschiedenissen van opium | Amitav Ghosh Slag bij Quatre Bras, de opmaat voor Waterloo | IsGeschiedenis Wellington Museum | Waterloo Tourisme Podcast | Het Verlies van België | Johan Op de Beeck Stam | Het verloren koninkrijk | Willem I & België Oranje in revolutie en oorlog | Een Europese geschiedenis, 1772-1890 | Jeroen Koch Website en route | Alles over de vesting Maastricht Maastricht Museum | Industrie- en arbeidersstad Maastricht Vroege industrialisatie eist nog zijn tol in Maastricht | Historiek Nederlands Stoommachinemuseum | Medemblik Erfgoedmuseum Het Ketelhuis Steyl | Historische stoommachine Grand Curtis Museum Luik | Wapens, glas en Maaslandse kunst Klinkhamer Antiek | Keramiekfabrieken Pamflet Petrus Regout Pauperisme en industrie | Radboud Bijzondere Collecties Wunderkammer kunstenaar Hans Op de Beeck | Deurle Vaeshartelt Maastricht | Overnachten in Maastricht Majolicategels uit Antwerpen Restauratie van het 16e eeuwse tegeltableau ‘De bekering van Saulus’ | MAS | Museum aan de Stroom Prins De Prins | tegeltableaus in Makkum Museu Berardo Estremoz | 800 jaar tegelgeschiedenis | Portugal PDF Museu Berardo Estremoz | Tegels uit Antwerpen São Bento Station in Porto | Portugal De restauratie van het keukenkeldertje van prinses Mary | Paleis Het Loo Boek | Mary’s keukenkeldertje – Paleis Het Loo Tentoonstellingsruimte Bureau Europa | Het Album | De Prenten van Petrus Regout Wikimedia Commons | Album dédié à mes enfants et mes amis (1868) Op stap met Regout | Stichting Hippomobiel Erfgoed Kaart 150 jaar Limburg 1867-2017 | Interactieve kaart en tijdlijn Koninklijke Tichelaar in Makkum Museum | Keramiekcentrum Tiendschuur Tegelen Boek | Met dank aan moeder natuur | Tegelse kleiwarenindustrie geboekstaafd | Rudolf Bak |