| Kaarten en gidsen | mei 2025 |
|---|
 |
| afb: Trompe-l’oeuil van een speelkaartenverzameling (1981), olie op paneel, 76×105 cm | Bert Kinderdijk BK | Part. coll. afb: detail uit het schilderij. Bovenaan de ovale speelkaart uit het Hofjaren Jachtpakket. De speelkaarten zijn gekocht door het Metropolitan Museum of Art New York, The Met Cloisters. |
| ‘Het leven is niet een kwestie van de juiste kaarten hebben, maar van het goed kunnen spelen met een slechte kaarthand.’ – Jack London |
| In het Rijksmuseum in Amsterdam is het verhaal van de ontstaansgeschiedenis van de Nederlandse schilderkunst niet helemaal volledig. Hoezo? Daar begint de eregalerij in de 15e eeuw met de glorie van Holland. Waarom? Dat komt door de Hollandisering van de nationale geschiedenis die werd samengesteld in de 19e eeuw. Maar wist je dat de Nederlandse schilderkunst driekwart eeuw daarvoor al wortel schoot in het tijdperk van de miniaturen met hun sprookjesachtige decors? In Gelre? In een tentenkamp bij Körrenzig op niet al te grote afstand van ons huis Aan de Berg in Limburg? Lees vooral verder en ga mee op avontuur. |
| The pack that came up trumps is de kop van een persbericht uit 1983 naar aanleiding van de verkoop van een set Middeleeuwse speelkaarten bij Sotheby’s in Londen. De Engelse uitdrukking Someone came up trumps betekent dat iemand onverwacht iets succesvols doet. En is de betekenis van het woord trumpcard niet ‘troefkaart’? Dit verhaal begint bij de ontdekking van de herkomst van een set middeleeuwse speelkaarten. Het onderzoeksteam van de afdeling Westerse Manuscripten bij Sotheby’s kwam erachter dat de set niet correct was geïdentificeerd, it came up trumps (het kwam als een troef naar boven). En dat leverde op! |
| Toen Trump onlangs zijn troefkaarten op tafel gooide om zo snel mogelijk een eind te maken aan de enorme Amerikaanse schuldenlast, raakte het wereldwijde speelveld ernstig verstoord. Berichten buitelden over elkaar heen en stemden bezorgd. Denkend aan een cultuur-in-de herfst-van-zijn-bestaan zoals historicus Johan Huizinga (1872-1945) het in zijn boek Herfsttij der Middeleeuwen beschreef, zocht ik afleiding in het doen van nutteloze dingen, kauwend op de vraag of The World in Play niet de titel zou kunnen zijn van een reeks artikelen waarin ik, vooruitlopend op wat gaat komen, deze periode op mijn manier onder de loep neem. Maar hoe geef je vorm aan het onbekende? |
| Het boek Herfsttij der Middeleeuwen verscheen in 1919, een jaar na de Eerste Wereldoorlog. Honderd jaar na de Franse bezetting verraste de Eerste Wereldoorlog het neutrale België, waarbij een miljoen Belgische vluchtelingen een onderkomen zochten in Nederland, lees column Hotels. Met het grote onbekende kwam er een einde aan de voorspelbaarheid van de samenleving. Het leren leven met onzekerheid, het grote niet-weten is dé rode draad van het boek Herfsttij der Middeleeuwen. Het is het slotstuk van de laatmiddeleeuwse cultuur in Frankrijk en de Lage Landen. |
| Niet de grote thema’s als oorlog en handel voeren de boventoon in het boek, maar juist het kleine, de unieke belevingswereld van de middeleeuwse mens die regelmatig geconfronteerd werd met armoede, dood en honger. Om de angst en de dagelijkse realiteit het hoofd te kunnen bieden werd een manier van leven opgetuigd rondom verhalen, rituelen, schilderijen, symboliek, traditie, kleding en architectuur. Dit alles om weerbaarheid te bevorderen en zinloosheid tegen te gaan. Johan Huizinga beschreef in zijn boek Herfsttij der Middeleeuwen de achteruitgang van een lange historische periode die weldra zou verdwijnen. |
| Wist je dat Johan Huizinga ook verslag heeft gedaan van een reis naar Amerika? Hij bezocht de VS in 1926 en ontmoette er veel geschikte en actieve mensen, maar hij twijfelde eraan of het alles wel zo belangrijk was wat hen daar vervulde. Terug in Nederland overheerste bij hem een ‘farizeesch gevoel’. Waarom? ‘Omdat’, schrijft hij, ‘wij iets hebben wat gij mist; wij bewonderen Uw kracht, maar wij benijden U niet. Uw machinerie van beschaving en vooruitgang, Uw big cities en volmaakte organisatie geven ons slechts heimwee naar wat oud is en stil, en Uw leven schijnt ons soms nauwelijks meer waard om geleefd te worden, om van Uw toekomst niet te spreken…’. |
| Tijdens het lezen van deze tekst, die ik ontdekte toen ik onderzoek deed naar een op de markt gekomen schilderij uit 1981 van BK (beeldend kunstenaar en echtgenoot), draaide mijn stemming 180 graden om. Hoe dat zo? Het schilderij van BK bracht mij bij een middeleeuws klooster in Manhattan New York. Huh? Bestond Manhattan dan al in de middeleeuwen? En was daar dan een klooster? De nederzetting Manhattan werd rond 1626 gesticht door Nederlandse kolonisten die het eiland Manhattan van de Canarsie-indianen zouden hebben gekocht voor een handjevol snuisterijen. Van een middeleeuws klooster op die plek was geen sprake. Dat kwam er pas in 1938. |
| The Cloisters, hét museum voor Europese middeleeuwse kunst en architectuur is samengesteld uit vijf Franse kloosters en ontworpen om de architectuur van de late middeleeuwen op te roepen. Deze Europese kloosters werden gedemonteerd en herbouwd op een heuvel in een park in noord Manhattan, uitkijkend over rivier de Hudson. Bezoekers ervaren op deze plek een rijke traditie middeleeuwse kunstnijverheid, met beelden in steen en hout, schilderijen, kostbare stoffen en authentieke antieke kostuums, bronzen, fresco’s en glas-in-lood. De kloostergangen en de omliggende museumtuinen bieden een uitnodigende plek voor rust en bezinning. |
| En dat is wat mij raakte in de uitspraak van Johan Huizinga naar aanleiding van zijn bezoek aan Amerika; ‘Uw big cities en volmaakte organisatie geven ons slechts heimwee naar wat oud is en stil’. Ik realiseerde mij hoe wij in Europa omringd zijn door gebouwen en tradities uit de middeleeuwen, de periode van ca. 500 tot 1500, met als slotstuk de Bourgondische tijd. Aan het einde van de middeleeuwen behoorden de Nederlanden tot het hertogdom Bourgondië. Ontdek hoe het kleine Bourgondië met kunst en reputatiestrategieën, met feesten en banketten vol spektakel en vertier, maar ook met brute veldslagen en wapengekletter uitgroeide tot een grote Europese macht. |
| Slimme huwelijken maakten het mogelijk dat hertogdommen en vorstendommen voor het grijpen lagen. Wanneer Margaretha van Male (1350-1405), de belangrijkste vrouw en de rijkste Europese erfgename, kiest voor de Bourgondische prins Philips de Stoute (1342-1404), beginnen de contouren van de Lage Landen zich af te tekenen. Lees ook de column Wie trekt er aan het laken, en beleef het onlangs verschenen boek Stoute Schoenen: In de voetsporen van de Bourgondiërs, een vervolg op de bestseller De Bourgondiërs: Aartsvaders van de Lage Landen, van Bourgondië-specialist en meesterverteller Bart van Loo. Hij onthult een boeiende geschiedenis vol schoonheid, in politiek complexe tijden. |
| Dat wij in Gent, Brugge, Ieper, Rijsel, Kortrijk, Oudenaarde, Damme en Sluis de Gouden eeuw van Vlaanderen binnen kunnen stappen via lakenhallen en belforts, middeleeuwse kloosters, kerken, kapellen, kastelen, musea en kunst, is bijzonder. Dat wij het Bourgondische hof nog kunnen beleven in het Museum voor Schone Kunsten van Dijon, hèt Paleis van de hertogen van Bourgondië, is uniek. En dat het vroegere Gelre, met steden als Roermond en Nijmegen dé plek is waar Philips de Stoute verliefd werd op de Nederlandse schilderkunst, dat is voor het grote publiek altijd een beetje verborgen gehouden. Neem kennis van deze naast-de-deur-plekken, zie bij tips onderaan. |
| Wij leven er middenin, en kunnen de verhalen aanraken. En dat, dat was ook de wens van de Amerikaanse zakenman en filantroop. John D. Rockefeller jr.. Hij wilde de geschiedenis van Europa beroeren, maar dan in Amerika, in zijn achtertuin. John D. jr. was de zoon van John D. Rockefeller, ’s werelds eerste miljardair en oprichter van Standard Oil. Junior erfde een groot deel van zijn vaders fortuin, en werd pionier op het gebied van grootschalige schenkingen. Hij was een kenner van Chinees porselein en Europese middeleeuwse kunst, en een groot pleitbezorger van openbare parken. The Cloisters en het bijbehorende park zijn gebouwd met geld van de John D. Rockefeller jr.. |
| Maar het was de Amerikaanse beeldhouwer en handelaar in Europese middeleeuwse kunstvoorwerpen George Grey Barnard die in 1914 voor het eerst middeleeuwse kunstwerken tentoonstelde. George Grey Barnard (1863-1938), bekend van het beeld The Struggle of the Two Natures in Man, studeerde in Parijs en bleef twaalf jaar in Frankrijk. Tijdens een picknick met zijn gezin op het Franse platteland wandelde hij een boerderij binnen en vond er twee prachtige twaalfde-eeuwse sculpturen. Jaren daarna struinde hij het land af en ontdekte er gotische kapitelen en andere architectonische fragmenten en kunstwerken. Onder zijn aanwinsten bevonden zich objecten uit onder andere het klooster van St. Guilhem, een klooster dat tijdens de Franse Revolutie werd afgebroken, aldus The Sun op 6 december 1914. |
| Vóór het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog verscheepte Barnard zijn enorme collectie naar New York City. Hij vestigde zijn atelierwoning in de landelijke wijk Fort Washington, een natuurgebied in het noorden van Manhattan New York. Daar verzamelde hij verschillende architectonische artefacten in wat hij Barnard’s Cloisters zou noemen. Buiten het Louvre en de Cluny-musea is dit misschien wel de mooiste collectie gotische beelden, bas-reliëfs, kapitelen en altaarsnijwerken uit Frankrijk, schreven de Amerikaanse kranten. Lees vooral het blog van historicus Thomas Miller die de geschiedenis van de locatie in Manhattan beschrijft. Zie bij tips. |
| George Grey Barnard wilde het publiek het gevoel van de middeleeuwen meegeven, een periode waar Amerikanen grotendeels onwetend over waren. Hij verzette zich al jaren tegen de verplaatsing van kunstschatten in musea die slechts een kille omgeving bieden. ‘Deze installatie zal, wanneer voltooid, ook voor studenten van onschatbare waarde zijn.’ Barnard’s Cloisters is geen replica van een gotisch gebouw, maar een reïncarnatie van de gotische geest. Barnard, die het in 1922 financieel moeilijk kreeg overwoog zijn bezit te verkopen aan de stad Los Angeles, maar toen schoot John D. Rockefeller jr. te hulp. |
| De filantroop bewerkstelligde, middels een schenking, dat het Metropolitan Museum of Art in New York Barnard’s Cloisters inclusief de collectie antieke gotische sculpturen, kon inlijven. In 1917 had John D. Rockefeller Jr. ten noorden van Barnard’s Cloisters al het landgoed Tryon Hall gekocht om Fort Tryon Park te creëren. Hij gaf het gebied in 1931 aan de stad New York. Het was de tijd van de New Deal, en het park werd aangelegd tijdens de Grote Depressie en voltooid in 1935. In februari 1930 bood Rockefeller het Metropolitan Museum of Art (The Met) aan om een nieuw museum in het park te bouwen, en dat gebeurde van 1935 tot 1939. Ook schonk hij zijn eigen collectie middeleeuwse Europese kunst aan The Met Cloisters. |
| De kunstwerken, met de nadruk op de periode tussen de 12e en 15e eeuw, komen uit de Europese middeleeuwen. De collectie bevat meerdere werken van de Vlaamse Primitieven, geïllustreerde boeken uit de middeleeuwen waaronder The Belles Heures van Jean de Berry, en de wereldberoemde Nederlandse Eenhoorn-wandkleden uit 1495-1505. ‘Mensen hebben behoefte aan een waarheidsgetrouwe kijk op die glorieuze oude abdijen en kathedralen van de Oude Wereld…’, schreef George Grey Barnard aan John D. Rockefeller, Jr. in april 1916. Lees ook het verhaal: The Met Cloisters: een onwaarschijnlijk duo maakt een thuis voor middeleeuwse kunst in New York City. Was Johan Huizinga eigenlijk op de hoogte van het bestaan van Barnard’s Cloisters? |
| Eén van de inmiddels meer dan 5000 Europees middeleeuwse objecten uit de collectie The Met Cloisters heeft enige tijd in het atelier van BK gelegen. Waarom? Dat komt zo. Een Utrechts veilinghuis bood in april 2025 een schilderij van BK aan onder de noemer; trompe-l’oeuil van een speelkaartenverzameling uit 1981, zie afbeelding bij dit verhaal. Van dit schilderij, waarop BK de weerspiegeling van zijn eigen portret heeft afgebeeld op een vergrootglas, en waar de aantekeningen van de opdrachtgever zijn verwerkt op een geschilderd notitieblokje, hadden wij geen foto’s. Tot nu. En dat is bijzonder want dit schilderij is gelinkt aan museum The Met Cloisters. Hoe dan? |
| De opdrachtgever was de in 1958 aan de Amsterdamse Willemsparkweg gevestigde antiquair Harry Kenter (1933-2020). Hij handelde met zijn bedrijf Antiquariaat Pieter Mefferdt in historische kaarten en kaartspellen. In de jaren die volgden ontstond een groeiende belangstelling voor deze objecten, en volgens een NRC-artikel uit 1978 bracht Harry Kenter in 20 jaar tijd een collectie speelkaarten bij elkaar die tot de grootste van ons land kon worden gerekend. In 1978 kocht hij op een veiling in Hôtel Drouot in Parijs voor 8000 gulden een bijzonder kaartspel. In de catalogus stond het vermeld als een incompleet tarotspel uit de 16e eeuw, maar de antiquair dacht bij de eerste aanblik al dat het spel ouder moest zijn. |
| Kenter ging op onderzoek uit en in deze periode bezocht hij Galerij De Drie Ringen in Soest, waar BK op dat moment een tentoonstelling had. Hij was gecharmeerd van het werk van BK en gaf de jonge kunstenaar de opdracht om van zijn speelkaartencollectie een schilderij te maken. Zo gezegd, zo gedaan. In het atelier van BK werden de geselecteerde kaarten op tafel gelegd, en daar lagen ook kaarten bij uit het in Parijs gekochte kaartspel. ‘Bert, Succes met het schilderen van de speelkaartencollage’, had Harry Kenter op een notitieblokje geschreven, en die woorden verwerkte BK in het schilderij. |
| Terwijl BK aan het schilderij werkte zocht Harry Kenter verder naar de herkomst van het in Parijs gekochte kaartspel. De met de hand beschilderde kaarten waren in uitzonderlijk goede conditie en zijn waarschijnlijk van een vorst geweest die ze nooit heeft gebruikt. De antiquair ontdekte dat het watermerk in het papier waar de kaarten van gemaakt zijn, tussen 1466 en 1479 in Nederland en Vlaanderen werd gebruikt. De manier van kleden en haardracht, korte jasjes en het boven de oren afgeknipte haar, was mode in vorstenhuizen tussen 1470 en 1480, evenals als de puntige schoenen. |
| Het kaartspel komt uit Vlaanderen en draagt de naam Hofjaren Jachtpakket. In plaats van harten, ruiten, klavers en schoppen staan er jachtafbeeldingen op de kaarten: jachthoorns, halsbanden, wildstroppen en hondenlijnen en hun respectievelijke koningen, koninginnen en boeren. Voor welk spel ze bedoeld waren is niet bekend. Via Sotheby’s Londen, waar ontdekt werd dat het kaartspel tijdens de preview niet juist geïdentificeerd was, verkocht Harry Kenter het pak kaarten in 1983 aan het Metropolitan Museum of Art (The Met) in New York voor een bedrag van 143.000 dollar. Hoe bijzonder. The pack that came up trumps! |
| Aan een verslaggever van de NOS vertelde Harry Kenter; ‘Onder politiebegeleiding werd ik naar Sotheby’s gebracht. In Amsterdam heb ik wel eens rondgefietst met het pak kaarten in mijn binnenzak, maar dat mocht ik van de verzekering echt nooit meer doen. Als ik het spel aan kennissen wilde laten zien, moest ik ze meenemen naar een bank, waar het in de kluis lag. Toen heb ik tegen mijn vrouw gezegd dat we er niks aan hadden en dat we het beter konden laten veilen.’ Het schilderij van BK, met een afbeelding van de kaart van een middeleeuwse koningin uit het Hofjaren Jachtpakket, heeft jaren in de etalage op de Willemsparkweg gehangen, omgeven door landkaarten, wereldkaarten en speelkaarten. |
| Harry Kenter overleed in 2020, maar het bedrijf Antiquariaat Pieter Mefferdt bestaat nog steeds. Sinds 2002 treden Antiquariaat Pieter Mefferdt en Inter-Antiquariaat naar buiten onder één naam: Inter-Antiquariaat Mefferdt & De Jonge. Het bedrijf is van oprichter Peter de Jonge (1933-2020) overgegaan op zijn zoon Robert-Jan de Jonge. Partner Harry Kenter ging in 2009 met pensioen. Wist je dat Inter-Antiquariaat Mefferdt & De Jonge ook deelnemer is van de PAN, en van Kunst aan het Hof? En dat het antiquariaat lid is van het KVHOK, De Koninklijke Vereeniging van Handelaren in Oude Kunst? Net als galerie Lieve Hemel. De galerie die BK vertegenwoordigt. Lees Kunsthandel. |
| Maar wie was Pieter Mefferdt? Speelkaartenmaker en papierkoper Pieter Mefferdt kwam rond 1620 naar Amsterdam en opende er een bescheiden winkeltje. Hij moet rond 1640 al een welvarend man geweest zijn, want in 1643 koopt hij voor 6100 gulden Hofstede de Paardenburg, nu bekend als restaurant Paardenburg, een sfeervolle uitspanning in Ouderkerk aan de Amstel. Gingen wij niet op gezette tijden met het Gouden Gids-team eten in wat toen nog Klein Paardenburg werd genoemd? Het Michelinsterrestaurant van Ton Fagel, chef-kok uit een familie van restaurateurs die de Franse keuken in Nederland op de kaart hebben gezet? Jawel. |
| Een van de restaurants van het Fagel-imperium was sterrenrestaurant De Hoefslag in Bosch en Duin van Martin en Gerard Fagel. Mijn ouders bezochten De Hoefslag meerdere keren, samen met de zus van mijn vader en haar man, ook een Gerard, lees Schoenmakers. Mijn tante en oom waren liefhebbers en frequente bezoekers van De Hoefslag. In die tijd telde Nederland al een lange lijst sterrenrestaurants, maar de eerste Michelinsterren die in 1957 zijn uitgereikt kwamen toch echt in het Bourgondische Zuid-Limburg terecht, bij Restaurant Prinses Juliana in Valkenburg en Château Neercanne. |
| Het Franse bedrijf Michelin, een van de grootste bandenproducenten ter wereld, is opgericht in 1889. Autorijden was in die tijd een waar avontuur, en André Michelin begreep al snel dat zijn reislustige klanten behoefte hadden aan wat ondersteuning. Hij creëerde een rood boekje genaamd Guide Michelin, met technische aanbevelingen en adressen van garages, tankstations, hotels en restaurants. In 1910 lanceerde Michelin de wegenkaart en in 1926 De Groene Gids, een uitgebreide reisgids waarin cultuur en geschiedenis hoog in het vaandel staan! Deze gidsen worden nu nog steeds verkocht. |
| Wist je dat Michelin na de Eerste Wereldoorlog reisgidsen uitgaf om het oorlogstoerisme in Noord-Frankrijk en Vlaanderen te ondersteunen? Het IJzerfront en het totaal verwoestte Ieper waren erg in trek evenals de Belgische kust. Maar de meest populaire attractie was Lange Max in Koekelare, het destijds grootste kanon ter wereld. Vanaf 1919 werden alle belangrijke sectoren van het Westelijke Front systematisch beschreven. Oorlogstoerisme werd herinneringstoerisme, en veel mensen bezoeken vandaag de dag nog altijd de regio, waar de Last Post-ceremonie dagelijks in Ieper wordt gehouden. |
| Hét Ieper uit de Gouden Eeuw van Vlaanderen in de tijd van de Bourgondiërs? Met de enorme overdekte lakenhal en het unieke belfort? Jazeker. Ieper werd in de Eerste Wereldoorlog met de grond gelijk gemaakt. De wereld was geschokt, en ook George Grey Barnard was diep getroffen door de verwoestingen van de Eerste Wereldoorlog. Na de oorlog is Ieper volledig in de oorspronkelijke staat herbouwd. Bezoek de lakenhal en het belfort. Op deze locatie worden twee verhalen verteld; die van het middeleeuwse verleden van Ieper in het Yper Museum, en die van de wederopbouw na het oorlogsgeweld in het In Flanders Fields Museum. |
| Door jezelf te verplaatsen kom je erachter hoe iets in elkaar zit, en daarbij zijn kaarten en gidsen onmisbaar. Ik blijf een liefhebber van papieren landkaarten waarmee je de boel goed kan overzien . Waar is de tijd gebleven dat ik, tot grote hilariteit van collega’s, met de Bosatlas naast mij door Nederland reed. En later via wegenkaarten, stratenboeken en stadsplattegronden mijn weg naar klanten vond. Wat je van verdwalen en omrijden leert is ongekend. De meer dan een miljoen kilometers die ik heb afgelegd voor de Gouden Gids waren rustpunten in een hectisch bestaan, en regelmatig maakte ik een omweg om ‘bij te tanken’, lees column Auto’s en autobedrijven. |
| Zelfs toen de auto was uitgerust met navigatie en mobiele telefoon raadden sommige klanten mij nog aan de navigatie uit te zetten, met name in Zuid-Limburg. Inschakelen had geen zin want bij hen had de tijd stilgestaan. Via de telefoon werd de route uitgelegd, en of ik vooral goed begrepen had dat ik de zandweg moest nemen en niet het karrenspoor want dat was de smokkelroute naar België en eenmaal op deze weg was er geen weg meer terug ofwel achteruit en als het dan regende dan kon ik het wel vergeten, lees Bewegwijzering. Ook BK laat het algoritme graag voor wat het is. Hij rijdt het liefst met de Morgan onbevangen een ‘ongeveer-route’ door het Limburgse land. |
| Een mens moet tijd kunnen doorbrengen zonder een vooropgesteld plan, en dat kan prima in de regio rondom ons huis Aan de Berg in Limburg. Maar wanneer je de wereld gaat rondreizen in een Rolls Royce uit 1926, ben je beter toegerust. De Rolls Royce, een Phantom I uit Amerika, die voorzien was van een nieuwe carrosserie speciaal ontworpen voor langeafstandsreizen, oogt comfortabel en opvallend vriendelijk. Na een aantal rally’s te hebben gereden besloot de eigenaar van de Rolls Royce een nieuwe ontdekkingsreis te organiseren, samen met een Mercedes 280 SE Cabriolet die gebruikt kon worden als gastauto. Wist je dat BK en een collega deze auto’s rondom hebben beschilderd met de namen van de landen en de steden die op de route gepland stonden? |
| Kaartlezen is een vak apart. Als je met een kaart navigeert, zoek je naar oriëntatiepunten. Waar ben ik op de kaart, en sta ik in dezelfde richting. Gek werd ik van de stadsplattegronden die waren geplaatst bij het binnenrijden van een stad of dorp. Maar al te vaak stonden ze ondersteboven. Kaartenmakers hebben ooit de afspraak gemaakt dat het noorden bovenaan de kaart moet worden gesitueerd. Omdraaien lukt dan niet want de kaart zit muurvast op het bord. Maar, zoals ik bij de Gouden Gids razendsnel ondersteboven heb leren lezen, lukte het mij ook de stadsplattegronden te doorgronden. |
| Kaartenmakers representeren de wereld. In Antwerpen wordt Abraham Ortelius beschouwd als de uitvinder van de moderne atlas. Bezoek het Museum Plantin-Moretus, Unesco-werelderfgoed, en ontdek dat de eerste atlas werd gedrukt in de drukkerij van Plantijn. Ook in het Mercator Museum in Sint-Niklaas wordt de volledige geschiedenis van de cartografie uit de doeken gedaan. Maar ‘de mooiste atlas ooit’, De Atlas Maior, werd in 1662 uitgegeven door de Amsterdamse firma Blaeu. Ga naar Rijksmuseum Boerhave in Leiden en bekijk naast de zeekaarten van Willem Janszoon Blaeu, ook de mooi versierde kaarten die mensen aan de muur konden hangen. |
| En dat was de handel van Harry Kenter samen met de unieke collectie antieke speelkaarten. Inter-antiquariaat Mefferdt & De Jonge verkoopt vandaag de dag nog steeds stadsplattegronden en land- en zeekaarten uit de 16e tot en met de 19e eeuw. Ook getekende en gedrukte stadsgezichten tot ca. 1850 vormen een belangrijk onderdeel van de collectie. De kaarten en prenten vertellen het verhaal van ons verleden, zoals de schilderijen uit de late middeleeuwen ons laten zien hoe de mensen de Frans-Bourgondische tijd godsdienst, ridderschap en het hofleven ondergingen. |
| Wat mij trof in de geschiedenis van de kaartenmakerij was de manier waarop de firma Blaeu aan informatie kwam. Willem en Joan Blaeu waren geen reizigers. Ook hadden ze niet de luxe om vanuit de lucht naar beneden te kunnen kijken. Zij ontwierpen de kaarten op basis van bestaand kaartmateriaal, aangevuld met kennis ontleent aan scheepsjournaals, reisverslagen en gesprekken met zeelieden. Dan moet je over een enorm voorstellings- en inlevingsvermogen beschikken. Het hoofd van de Engelse admiraliteit schreef rond 1660 dat ‘de Nederlanders de Engelse kusten beter kenden dan de Engelsen zelf.’ |
| En dat spreekt mij aan. Vandaag de dag onderzoek ik de wereld vanuit ons huis Aan de Berg in het voormalige Gelre, lees Kastelen en buitenplaatsen. Het onderweg zijn zoals ik decennialang heb gedaan heeft plaatsgemaakt voor het virtuele. Wellicht is het fysiek onderweg zijn minder belangrijk geworden met de komst van internet? Enorme afstanden kunnen gemakkelijk worden overbrugd. De trompe-l’oeil van een speelkaartenverzameling van BK bracht mij in New York. Van een conservator kreeg ik een rondleiding bij The Met Cloisters en hij toonde mij de speelkaartenset Hofjaren Jachtpakket. Daarna reisde ik door naar het Rockefeller-landgoed met de Nederlandse naam Kykuit, nu een museum in Mount Pleasant (New York), zie bij tips onderaan. |
| Via de Rockefellers raakte ik terug in Manhattan op West 54th Street. Op de plek waar het museum voor moderne kunst is gevestigd, het MoMa, stonden ooit de imposante woonhuizen van de familie Rockefeller. Abby Rockefeller, echtgenote van John D. Rockefeller jr., was een van initiatiefnemers voor het MoMA. Via het blog van Tom Miller kwam ik achter de verhalen van gebouwen en bezienswaardigheden in Manhatten. Ik wandelde met Google Streetview rond en vergeleek de foto’s van zijn blog met het huidige straatbeeld. Ik kan mij er nog elke dag over verwonderen hoe internet dit allemaal mogelijk heeft gemaakt. |
| Om in de sfeer van Bourgondische middeleeuwen te komen hoef je bij meesterverteller Bart van Loo alleen maar je ogen te sluiten en naar zijn podcast te luisteren. Dankzij Philips de Stoute en Margaretha van Male zijn Nederland en België nauw met elkaar verbonden. ‘19 juni 1369, de dag dat zij trouwden in Gent, gingen Bourgondië en Vlaanderen een historische-chemische reactie aan die zou leiden tot het ontstaan van de Lage Landen’, lichtte Bart van Loo onlangs toe tijdens de uitreiking van de Gouden Ganzenveer, een Nederlandse literatuurprijs. Maar wat gebeurde er nou eigenlijk in dat tentenkamp bij Körrenzig op niet al te grote afstand van ons huis Aan de Berg? |
| Daar werd een geschil uitgevochten tussen Brabant en Gelre. Johanna van Brabant had het aan de stok met Willem I van Gelre die bekend stond als een brutale aanvaller. Willem I van Gelre trachtte enkele gebieden die in Brabantse handen waren gevallen, via onderhandelingen terug te krijgen. Toen dat niets opleverde brak er een oorlog uit tussen Brabant en Gelre. Philips de Stoute schaarde zich aan de kant van Brabant. Zijn echtgenote Margaretha van Male was een nichtje van de kinderloze Johanna van Brabant, en zij zou Brabant gaan erven. Toen Willem I van Gelre een verbond sloot met Engeland werd koning Karel VI van Frankrijk pisnijdig. Hiermee laaide de 100-jarige oorlog in alle hevigheid weer op. Frankrijk bracht een enorm leger op de been om Gelre met de grond gelijk te maken. |
| Gelre (Gelderland) bestond destijds uit vier kwartieren: de Nederkwartieren Zutphen, Arnhem en Nijmegen en het Overkwartier Roermond. Deze vier steden waren de hoofdsteden van Gelre, waarbij Roermond ook nog eens de hoofdmuntplaats van Gelre was. De kwartieren waren op hun beurt weer verdeeld in ambten. Voor Roermond waren dat enkele ambten in Duitsland en Kessel en Montfort in Nederland. De Vlaming Gerard van Ename (Gerhardus I Flamens) wordt gezien als de stamvader van Gelre. Rond het jaar 1020 beleende de keizer van het Heilig Roomse Rijk hem de gebieden in de streek rond Wassenberg (Duitsland) aan de rivier de Roer. Vanuit de burcht van Wassenberg, 20 km van ons huis Aan de Berg, bestuurde Gerhardus I Flamens het gebied. |
| Wist je dat de paus in de vroege Middeleeuwen niks te vertellen had? Dat Karel de Grote (747- 814) is begonnen de paus zijn wil op te leggen? En dat de Grieks-Orthodoxe kerk met een Byzantijnse keizer aan het hoofd een veel oudere traditie is dan de pauskerk? De keizer of koning was in de tijd van het ontstaan van het hertogdom Gelre in 1339 de ‘wereldlijke paus’. Gelre was in de late middeleeuwen één van de belangrijkste politieke machtsblokken in Noordwest-Europa, veel aanzienlijker dan bijvoorbeeld het graafschap Holland. Aan het einde van de Middeleeuwen besloeg het Heilige Roomse Rijk territoriaal gezien de landen Duitsland, België, Nederland, het oostelijk deel van Frankrijk, Oostenrijk, noordelijk Italië, Hongarije, Tsjechië en Roemenië. |
| Het hoogtepunt van het Heilige Roomse Rijk werd bereikt tijdens het bewind van Karel V (1500-1558), die ook nog eens koning van Spanje was en heerste over koloniën in het pas ontdekte Amerika. Lees het boek De ontdekking van de Middeleeuwen: Geschiedenis van een illusie van historicus en docent Kerkgeschiedenis der Middeleeuwen Peter Raedts (1948-2021). Hij laat zien op welke manier mannen in Duitsland, Engeland, Frankrijk en Italië een eigen verleden hebben geconstrueerd, en waarom de Nederlandse blik op de vaderlandse geschiedenis volkomen anders was dan die van de ons omringende landen. Pas in 1794, met de capitulatie voor het Franse leger van de vesting Maastricht, gingen alle middeleeuwse instellingen – gilden, kapittels, kloosters – op de schop. |
| Tot in de achttiende eeuw werd het leven in de steden en de dorpen nog altijd beheerst door organisaties, gewoonten en wetten die stamden uit de middeleeuwen. De echte omslag komt pas met de Industriële Revolutie. Dan verandert de samenleving totaal, lees Tegels. Peter Raedts vertelt in een interview met NRC; ‘Ik wil de weg vrijmaken voor een kijk op de Middeleeuwen waardoor we kunnen zeggen: dit is één van de fundamenten van onze cultuur. Want wat zijn de middeleeuwen nog tegenwoordig? World of Warcraft (computerspel in een middeleeuws decor), nagespeelde veldslagen, braderieën. Middeleeuwers zijn vreemde snuiters geworden met puntschoenen en zotskappen. Maar het zijn geen exotische figuren; het zijn onze voorouders!’ |
| Ook Bart van Loo laat ons anders naar de middeleeuwen kijken. Meeslepend en erudiet laat hij zien waar we vandaan komen en trekt hij er zelf op uit om met eigen ogen te zien waar de oorlog in Gelre eindigde. En dat begon in Roermond. In 1388 beten de Frans-Bourgondische troepen in Roermond zich de tanden stuk op de Gelderse hardnekkigheid. Die hadden de buiten de stadsmuur gelegen Christoffelberg gedeeltelijk afgegraven om de situatie beter te kunnen overzien, en ook het daar gelegen Sint-Christoffelkerkje werd voor dit doel gesloopt. Gelukkig liep de oorlog bij Körrenzig met een sisser af en ontstond er ruimte voor nieuwe plannen. Dankzij Philips de Stoute kwam er binnen de stadsmuren van Roermond een nieuwe Sint-Christoffelkerk. 1388 is voor Roermond hét jaar van de doorstart. |
| Maar hoezo liep de oorlog in Körrenzig met een sisser af? Het is er nooit tot een treffen gekomen. Waarom niet? Omdat de enige veldslag die daar in 1388 had moeten plaatsvinden niet doorging. Het Franse leger kwam door regen, kou en gebrek aan voedsel, uitgeput in Körrenzig aan en was niet meer in staat om iets te beginnen tegen het frisse leger van Willem I van Gelre. Tot elke prijs moest koning Karel VI een nederlaag worden bespaard, en er werden voorstellen gedaan. |
| De jonge Willem I van Gelre bleek een onvermurwbare onderhandelaar, en hij daagde de Franse koning uit tot een duel. Nadat zijn vader, Willem II van Gulik, en de Keulse bisschop hem op andere gedachten hadden weten te brengen, ging Willem door de knieën en accepteerde hij een vergoeding voor gemaakte kosten en uitbreiding van zijn gebied. Wist je dat er een unieke miniatuur bestaat die de Verzoening van Körrenzig laat zien? Bekijk de afbeelding, zie bij tips onderaan dit verhaal, en ontdek dat beide vorsten op het schilderij rode puntschoenen dragen, de zogeheten poulaines. Het zijn dezelfde rode puntschoenen als op het kaartspel Hofjaren Jachtpakket zijn afgebeeld. |
| De negentienjarige Franse koning Karel VI en vierentwintigjarige hertog Willem I van Gelre konden het uiteindelijk goed met elkaar vinden, en hier begint het verhaal van de Nederlandse schilderkunst. Karel VI is diep onder de indruk van de prachtig beschilderde Gelderse harnassen, vaandels en banieren en wapenschilden met heraldische emblemen. En dat kwam allemaal uit het Nijmeegse atelier van de schilders Maelwael-Van Lymborch. |
| Blader ook door de uitgebreide website ‘Het Woud der Verwachting’, genoemd naar het boek van Hella Haasse. Hier vind je alle informatie over het Gelre van toen en over Willem I (1364-1402) hertog van Gelre en hertog van Gulik, ‘een strietbaer man’, ridder zonder vrees of blaam en de belangrijkste vorst van Gelre, een vorst van Europees formaat, een man van principes die in Europa op goede voet stond met de hoogste wereldlijke en geestelijke leiders, die tegen elke prijs de zelfstandigheid van Gelre wilde bewaren en die veel lastiger te bedwingen viel dan al die andere graafschappen en hertogdommen. Het hertogdom Gelre heeft van alle zeventien gewesten der Nederlanden het langst tegenstand geboden. In 1473 kwam het uiteindelijk toch in Bourgondische handen. Roermond is na die tijd nog zestien keer van heerser gewisseld totdat het in 1867 bij Nederland werd gevoegd. |
| Het niet erg opgewekte beeld van Gelre is door Bart Van Loo gaan kantelen. Wist je dat Willem I van Gelre ook een fervent kunstpromotor was? Dankzij zijn beleid kwamen verschillende nu wereldberoemde kunstenaars naar Gelres Nijmegen, waaronder de Maelwaels, de gebroeders Van Lymborch en de gebroeders van Eyck. Bekijk de onlangs bij TV Gelderland verschenen serie De Ridders van Gelre, over Maelwael en de Van Lymborchs. In de miniaturen van de Van Lymborchs herken je nog altijd de Gelderse oorsprong. Een leuk weetje: het kasteel uit de getijdenboeken van de gebroeders van Lymborch heeft als voorbeeld gediend voor het kasteel van Disneyland Parijs. |
| Kaarten en gidsen blijven boeien. Onder het platte vlak en de beknopte tekst valt zoveel te ontdekken. Je kunt er een heel eigen verhaal mee maken. Zoals Willem I van Gelre deed met zijn wapenboek. Dat boek begint met een tekening van de keizer van het Heilig Roomse Rijk. Die kwam in zijn laatste levensjaar naar Gelre om eigenhandig het hertogdom te belenen aan een jonge Willem I. De keizer wordt op deze tekening kwetsbaar weergegeven. Zoals hij was. Realistisch. Het menselijke in de beeldende kunst krijgt hiermee een totaal nieuw gezicht, en deze afbeelding zou gezien kunnen worden als het begin van van het realisme in de Nederlandse schilderkunst. Bekijk het online. |
| Het wapenboek is de ‘Quote 2000’ van zijn tijd met 1800 wapens, wapenschilden en edeltekens van de belangrijkste edellieden van Europa. Het toont aan dat Gelre in die tijd geen achteraf vorstendom was, maar openstond voor Europa. Willem I die het hertogdom kreeg was een vorst van Europese allure. Een Gelderse heraut (ambassadeur) reisde mee in het kielzog van Willem I die alle landen van Europa bezocht, en heeft de kennis genoteerd en overgedragen aan de kunstenaars Willem en Herman Maelwael, schilders van de strakke klare lijn en heldere kleuren. Zij hebben de afbeeldingen voor dit wapenboek gemaakt. |
| Willem en zijn broer Herman waren hofleveranciers van de hertog van Gelre. Zij kwamen waarschijnlijk uit Kleef en vestigden zich in de Burchtstraat in Nijmegen, waar ze verschillende ateliers openden. Het hof van Willem I van Gelre was een rondreizend hof, met een vast administratief punt op het Valkhof in Nijmegen, een van de grootste burchten in noordwestelijk Europa. Generaties lang hebben kunstenaars zich rond de burcht verzameld. Johan van Maelwael, die samen met zijn neven Herman, Paul en Johan van Lymborch ook voor Philips de Stoute werkte, was de zoon van Willem Maelwael. |
| En zo raakten, volgens het verhaal van Bart van Loo, de Franse vorsten in Körrenzig in de ban van het kunstatelier Maelwael-Van Lymborch. De kunstenaars werden door het Frans-Bourgondisch hof ingelijfd om in Parijs en Dijon uit te groeien tot de best betaalde kunstenaars van hun tijd. In verschillende musea kun je het werk bekijken waaronder een wereldberoemde getijdenboek van de gebroeders van Lymborch in The Met Cloisters, en binnenkort hét icoon van de middeleeuwen Les Très Riches Heures du duc de Berry in het Condé Museum in Chantilly Frankrijk. Bezoek vooral het Gebroeders Van Lymborch Huis in Nijmegen. Daar wordt getoond dat de wieg van de Nederlandse schilderkunst in Gelre stond. Gelre is de bakermat van de Nederlandse schilderkunst met een Bourgondisch gouden randje, en dat verhaal komt nauwelijks aan bod in het Rijksmuseum. |
| Achterop het kaartspel Hofjaren Jachtpakket zijn twee verschillende watermerken te zien. Een van de geïdentificeerde watermerken is een gotische ‘P’, bekroond met een ornament. Zou het een kaartspel van Philips de Stoute geweest kunnen zijn? Immers zo’n zelfde ‘P’ is aangebrachte op een muur in het nog altijd te bezichtigen Kasteel van Germolles in Beaune, een geschenk van Philips de Stoute aan zijn vrouw Margaretha van Male, die er een luxe residentie van maakte met behulp van de Nederlandse beeldhouwers Claus Sluter en Claes van de Werve, en de schilder Johan van Maelwael. |
| Op deze plek begint de geopolitieke dans der vorstendommen die zou leiden tot het ontstaan van de Lage Landen als staatkundig geheel. De Franse Philips de Stoute en de Vlaamse Margaretha van Male versterkten hun invloed door een strategisch huwelijk te arrangeren. They came up trumps, zij kwamen als troeven maar voren. Het schilderij van BK is inmiddels afgeslagen op de veiling. De nieuwe eigenaar krijgt er een prachtig verhaal bij met een wel heel bijzondere reis. En, heeft de zoektocht mij nog iets gebracht? Jazeker. Dat met aantrekkelijk vormgegeven kaarten elke hand een winnaar is. |
|
| afb: Trompe-l’oeuil van een speelkaartenverzameling uit 1981, 76 × 105 cm | Bert Kinderdijk BK | Particuliere collectie afb: detail uit het schilderij. Bovenaan de ovale speelkaart uit het Hofjaren Jachtpakket van Harry Kenter. De speelkaarten zijn gekocht door het Metropolitan Museum of Art New York, The Met Cloisters. |
| Tips: Let op! De tips hebben geen link, kopieer de regel en plaats die in de browser Boek Herfsttij der Middeleeuwen | Johan Huizinga Johan Huizinga over Amerika The Cloisters, hét museum voor Europese middeleeuwse kunst en architectuur in New York YouTube Sunday at the Met: How the Cloisters Came to Be Boek, podcast en website Stoute Schoenen: In de voetsporen van de Bourgondiërs | Bart van Loo Boek, podcast en website De Bourgondiërs: Aartsvaders van de Lage Landen | Bart van Loo Beleef de Gouden Eeuw van Vlaanderen in Gent, Brugge, Ieper, Rijsel, Kortrijk, Oudenaarde, Damme en Sluis Website John D. Rockefeller jr. Archive Center George Grey Barnard | Amerikaanse beeldhouwer The Struggle of the Two Natures in Man | George Grey Barnard Klooster van St. Guilhem | Frankrijk Barnard’s Cloisters | Daytonian in Manhattan | Blog Thomas Miller Metropolitan Museum of Art in New York Fort Tryon Park | New York De grote depressie van de jaren dertig in Amerika De Amerikaanse New Deal | een omvangrijk sociaal en economisch hervormingsprogramma The Met Cloisters: een onwaarschijnlijk duo maakt een thuis voor middeleeuwse kunst in New York City | John D. Rockefeller jr. Archive Center Galerij De Drie Ringen in Soest Website Bert Kinderdijk Kaartspel Hofjaren Jachtpakket Door Nederlander ontdekt kaartspel tentoongesteld in New York | NOS De speelkaarten van The Cloisters Inter-Antiquariaat Mefferdt & De Jonge | Amsterdam KVHOK, De Koninklijke Vereeniging van Handelaren in Oude Kunst Galerie Lieve Hemel | Amsterdam Restaurant Klein Paardenburg | Ouderkerk aan de Amstel De Hoefslag in Bosch en Duin en de familie Fagel Michelin Gids – de officiële website Michelin group | 130 jaar avontuur Groene reisgids | Michelin Yper Museum | Ieper In Flanders Fields Museum | Ieper Rondreizen in een Rolls Royce uit 1926 en een Mercedes 280 SE Cabriolet | Blogger.com De eerste atlas – Abraham Ortelius – Museum Plantin-Moretus Mercator Museum | Sint-Niklaas Landkaarten van Blaeu | Rijksmuseum Boerhave, Leiden Kykuit, het Rockefeller-landgoed Het verloren John D. Rockefeller-herenhuis – 4 West 54th Street | Daytonian in New York Het verloren JD Rockefeller Jr. Huis -10 West 54th Street | Daytonian in New York MoMA | The Museum of Modern Art, New York City Gouden Ganzenveer 2025 | Bart van Loo Körrenzig 1388 slagveld zonder veldslag | Website Het Woud der Verwachting Boek Het woud der verwachting | Het leven van Charles van Orléans | Hella Haasse Miniatuur Verzoening van Körrenzig | Website Het Woud der Verwachting Körrenzig 1388 slagveld zonder veldslag | Miniatuur met rode puntschoenen Het Woud der Verwachting | Website en activiteiten over en in het Hertogdom Gelre Historisch Gelre van 1020 tot 1814 | Een geschiedenis en twee routes | Roos Schoute en Heleen Ballemans Vijandigheid tussen Brabant en Gelre 1385-1390 | Wikipedia Slag bij Niftrik 1388 | Willem was Brabant een slag voor… | Het Woud der Verwachting Boek Peter Raedts: De ontdekking van de Middeleeuwen. Geschiedenis van een illusie Het Heilige Roomse Rijk | Samenvatting en tijdlijn | Historiek 1388, het jaar van de doorstart van Roermond | Gemeentearchief Roermond Sint Christoffelkathedraal | Roermond Bibliotheek Bibliorura Roermond Website Historie Roermond Willem I (1364-1402) hertog van Gelre en hertog van Gulik, ‘een strietbaer man’ | Lesbrief Ammersoyen TV-serie De Ridders van Gelre over Maelwael en de Van Lymborchs | TV Gelderland Wapenboek Gelre | KBR • Royal Library of Belgium Bussel The Belles Heures (1405–1408/9) of Jean de Berry, a treasure of The Cloisters | The Metropolitan Museum Art The art of illumination | Timothy Bates Husband | The Met Cloisters Les Très Riches Heures du duc de Berry in het Condé Museum in Chantilly 2025 TEFAF steunt restauratie Très Riches Heures du Duc de Berry Medieval Louvre | Het middeleeuwse Louvre | Parijs Museum van Cluny | Nationaal Museum van Middeleeuwen | Parijs Gebroeders Van Lymborch Huis | Nijmegen Historisch kookatelier eet!verleden | Nijmegen Rijksmuseum Amsterdam | Eregalerij Kasteel van Germolles in Beaune Museum in het Paleis van de Hertogen van Bourgondië | Dijon The World in Play: Luxury Cards 1430–1540 | The Metropolitan Museum of Art New York | Timothy B. Husband Nationaal Museum van de Speelkaart | Turnhout |
