| Nooitgedacht | maart 2023 |
|---|
 |
| N.a.v. de zoektocht naar een aardewerk schenkkan en andere alledaagse dingen uit de schilderijen van Vermeer afb: Detail Het melkmeisje, Johannes Vermeer, ca. 1660, olieverf op doek, h 45,5cm × b 41cm | Collectie Rijksmuseum Amsterdam afb: Aardewerk schenkkan met de geknepen voet | Collectie Lord Crackfree afb: Detail schilderij ‘Stilleven met olijfkan’ | Bert Kinderdijk, BK | Collectie Gemeente Soest |
| Met een enorme donderslag die tot op Texel te horen was, ontplofte op 12 oktober 1654 een kruitmagazijn in Delft. De verwoesting was groot en er vielen honderden slachtoffers. Ook de schilder Carel Fabritius, ‘het beste troetel Kindt van de Konst-Goddin Pictura, den Grootste Constenaar die Delft oyt of Holland heeft gehad’, liet het leven. Noemde een Delftse boekdrukker kunstenaar Johannes Vermeer niet ‘de vogel Feniks, die was verrezen uit de as waarin de vermaarde Fabritius om het leven was gekomen’? Naar een citaat uit een gedicht van de Delftse politicus en schrijver Dirk van Bleyswijck? |
| Carel Fabritius voelde zich thuis in Delft. De in 1622 in Middenbeemster geboren kunstenaar, één van Rembrandts meest getalenteerde leerlingen, betrok in 1650 een atelier in Delft. Hij werkte nauw samen met Samuel van Hoogstraten. Carel Fabritius had een grote belangstelling voor het perspectief, een discipline waar hij volgens tijdgenoten in uitblonk. Ontwikkelde hij niet een perspectiefkast, een soort kijkdoos? In 1652 werd hij lid van het Sint-Lucasgilde waar Johannes Vermeer, zoon van een kunsthandelaar en cafébaas, op dat moment ook lid van was. |
| Als ik in 2015 na een gesprek over kunsttransport met een medewerker van het restauratieatelier van het Rijksmuseum in de Hobbemastraat naar buiten stap, breng ik samen met BK (beeldend kunstenaar en echtgenoot) een bezoekje aan de eregalerij van het Rijksmuseum. Het loopt al tegen sluitingstijd wanneer BK geconcentreerd naar het Melkmeisje van Vermeer kijkt. Plotseling geeft een opdringerige toerist op een ongeduldige manier te kennen dat BK zich uit de voeten moet maken. De man, type Rus, wil nog snel even op de foto met de Melkmeid. En om deze operatie met militair geplande precisie te laten verlopen moest BK wijken. |
| Bij het verlaten van het museum loop ik door de museumshop en koop ik het boek Carel Fabritius 1622-1654, met op de cover een afbeelding van het Puttertje. Waarom dan? ‘Het Puttertje’ van Fabritius is al zolang ik BK ken één van zijn favoriete schilderijen. Puttertjes, distelvinken, hebben bijzondere eigenschapen. In de 16e en 17e eeuw waren ze erg populair als huisdier. Niet alleen vanwege hun fraaie zang en veren, maar ook omdat je ze kon leren zelf met een miniatuuremmertje water uit een bakje putten. Zo komt de distelvink aan de bijnaam puttertje. Lees De blik van de distelvink. |
| Voelt BK zich verbonden met het puttertje? Vrij-als-een-vogel-zijn veroorzaakt druk. Je moet immers zelf bedenken hoe jij je leven gaat inrichten, zonder dat iemand je voorschrijft wat je moet doen. En schilderen zonder zorgen, dat gaat niet zomaar toch? Wie bepaalt wanneer het werk goed genoeg is? BK heeft de moed gehad om al deze stappen te zetten. Wanneer een gerenommeerd dagblad over het werk publiceert met de kop; ‘Hollands licht als zuiverste realiteit’, geeft dat vleugels. |
| Met veel geduld en weinig middelen heeft BK herkenbare werelden gecreëerd. In de rust van het atelier, ver weg van alle hectiek. Ik moest hieraan denken toen in februari de landelijke Vermeer-explosie losbarstte. Op dat moment zat ik aan tafel met een fotograaf en een kunstenaar. Kunstenaar BK en zijn vriend de fotograaf benaderen kunst vanuit hun eigen vakgebied, en de ontmoeting bracht in mijn hoofd een aloude kwestie naar voren. Welke dan? Die van de vraag die in het verleden vaak gesteld is; ‘heeft de schilder Johannes Vermeer de camera obscura gebruikt, of was hij meester in het perspectief?’ |
| Het programma Het geheim van de Meester maakte in 2021 een reconstructie van ‘Het Melkmeisje’ van Vermeer, en hierin kun je zien hoe Vermeer een spijker en een touwtje gebruikte om de perspectieflijnen op het werk uit te zetten. Zo bepaalde hij het verdwijnpunt. Maar wordt perspectieftekenen niet vaak als moeilijk ervaren? BK maakte in het verleden goede sier op medestudenten van de academie door als een van de weinigen het perspectief te beheersen. Zijn pogingen om het anderen bij te brengen zijn talrijk. |
| Geduldig wijst BK mij er keer op keer op hoe je diepte in het werk krijgt om zo het juiste trompe-l’oeil-effect te bereiken, waardoor het interessanter wordt om naar te kijken. Maar voor mij blijft het toveren met verf. Is het mogelijk dat Vermeer ook de camera obscura en de camera lucida als hulpmiddel heeft gebruikt? Er wordt immers gesuggereerd dat stad- en tijdgenoot én uitvinder van de microscoop Antoni van Leeuwenhoek Vermeer vertrouwd maakte met ‘fotografie’. De scherpe blik waarmee Vermeer objecten observeert, zet hij immers fotografisch om in verf. |
| Vermeer werkte met een voor die tijd onalledaags kleurenpallet. Hij combineert geel met blauw, kleuren die elkaar versterken. Ze harmoniëren. Hebben de kleuren een symbolische betekenis? Staat het hemelse blauw niet voor heiligheid, deugd en bescheidenheid? 17e-eeuwse kunstenaars gebruikten pure pigmenten waardoor de schilderijen er nu nog zo helder uitzien. Lapis lazuli, de blauwe steen waaruit het pigment ultramarijn wordt gewonnen was destijds duurder dan goud. Lees De betovering van kleur. |
| Verf werd in de tijd van Vermeer gemaakt van onder andere pigmentpoeder, eidooier en gedestilleerd water. Door het mengsel (tempera) te wrijven met een glazen loper bereikte het een zeer hoge kwaliteit. Schilderijen gemaakt met tempera zijn door de eeuwen heen sprankelend gebleven. Zoals de werken van Vermeer. Evert Thielen (1954) is een van de weinige kunstenaars die vandaag de dag nog werkt met deze middeleeuwse temperatechniek. Zullen de door hem geschilderde portretten van mijn vriendin en haar kinderen over honderd jaren nog zo uitbundig stralen? Ik denk het wel. Lees 50 jaar Evert Thielen. |
| De schilderkunst maakte in Delft vanaf omstreeks 1650 een ongekende bloeiperiode door. Vooral de ontwikkelingen op het gebied van architectuurschilderkunst en schilderijen met voorstellingen uit het dagelijkse leven waren zeer treffend. De nieuwe generatie kunstenaars legde zich toe op de nauwkeurige observatie van perspectief, licht, kleur en de effecten daarvan. De reputatie van de ‘Delftse school’ van na 1650 is voornamelijk gebaseerd op drie grote namen: Carel Fabritius, Pieter de Hooch en Johannes Vermeer. |
| Ook legden enkele in Delft werkzame schilders zich toe op het weergeven van realistische kerkinterieurs. Gerard Houckgeest gaf kerken niet langer in de lengte weer, maar introduceerde het zogenaamde ‘overhoekse perspectief’. Gerard Houckgeest schilderde in 1650 het interieur van de Oude Kerk in Delft met zicht op het orgel en orgelbalkon. Wordt er niet gezegd dat Carel Fabritius, die actief was op het gebied van perspectiefkunst, de ontwikkelingen in de architectuurschilderkunst zou hebben gestimuleerd? |
| Ver weg van het drukke en lawaaierige stadsleven, in het Groninger Ommeland ligt het mooie dorpje Westeremden. Jaren geleden bezochten wij (BK en CZ), samen met een bevriende galeriehouder en zijn vrouw, Museum Helmantel en De Weem. De voormalige pastorie naast de Andreaskerk is het woonhuis van kunstenaar Henk Helmantel (1945) en zijn gezin. We werden vriendelijk ontvangen en rondgeleid door het huis, het atelier, het museum en de tuin. De galeriehouder bezat op dat moment meerdere werken van Henk Helmantel, waaronder een kerkinterieur. |
| Henk Helmantel voelt zich sterk verbonden met de traditie van meer dan 500 jaar West-Europese schilderkunst. Hij schildert stillevens en interieurs van middeleeuwse kerken en kloosters, waarbij hij de wetten van het meetkundig perspectief met groot gemak perfect toepast. Doet het werk niet denken aan interieurstudies van een aantal bekende Noord-Nederlandse meesters uit de zeventiende eeuw, zoals Gerard Houckgeest en vooral Pieter Saenredam en Emanuel de Witte? |
| Henk Helmantel vindt zijn inspiratie met name in eenvoudige gebruiksvoorwerpen. Ook zijn groente- en fruitstillevens zijn zeer gewild. De voorwerpen zijn zo neergezet dat er een evenwichtige compositie van vorm en kleur ontstaat, en de manier waarop hij de lichtval schildert doet sterk denken aan het werk van Rembrandt en Vermeer. Door de voorwerpen met zoveel aandacht te schilderen, tilt hij ze boven het alledaagse uit. |
| Ook BK laat zich inspireren door alledaagse objecten. ‘Door de kunstwerken wordt duidelijk hoe bijzonder schijnbaar eenvoudige dingen kunnen zijn’. Deze tekst viel te lezen op de flyer die de gemeente Soest in 2014 had ontwikkeld voor de tentoonstelling ‘Bijzonder alledaags’, een expositie met werk uit de collectie van de gemeente Soest gemaakt door kunstenaars die zich hebben laten inspireren door alledaagse objecten. Doet het schilderij van BK, met de olijfkan, de gele vruchten en het blauwe linnen kleed, in het gemeentehuis van Soest, niet denken aan de kleuren van Vermeer? |
| De alledaagse voorwerpen uit de schilderijen van Vermeer zijn nu te zien in een tentoonstelling Het Delft van Vermeer in Museum Prinsenhof. Hier worden schilderijen van Delftse tijdgenoten getoond naast kannen, kruiken, tapijten en tafelkleden. Objecten die veelal zijn terug te vinden in het werk. De aardewerk schenkkan met de geknepen voet die op de tegelvloer naast de kachel in ons raadhuisje staat, lijkt op de kan van het Melkmeisje. Het is een decorstuk uit mijn jeugd, en het object aanraken roept herinneringen op. |
| Bijna zoals het aanraken van een grafsteen. Johannes Vermeer (1632-1675) ligt begraven in de Oude Kerk van Delft en zijn grafsteen is een herinneringssteen die jaarlijks vele bezoekers trekt. In deze kerk is vanaf 15 april de tentoonstelling Henk Helmantel: een eigentijdse blik op de oude meesters te zien. Ga kijken en ontdek de stillevens en de interieurs waarin Henk Helmantel de schoonheid van het alledaagse tot uitdrukking brengt. Ligt Otto de Vooght, tijdgenoot van Vermeer, ook niet begraven in de Oude Kerk van Delft? |
| Otto de Vooght? Jawel, die ligt er ook. Stadgenoot van Johannes Vermeer creatief schrijver en dichter Otto de Vooght (1632-1669) werd in 1665 door de Staten-Generaal aangesteld als vlootfiscaal, een functionaris die de orde op oorlogsschepen moest handhaven. Otto de Vooght maakte in die hoedanigheid de tocht naar Chatham mee, en hij schreef er een levendig ooggetuigenverslag over. Lees erover in het boekje Otto de Vooght: een dichter die Delft niet kon vergeten van Peter Zuijdgeest. |
| De Tocht naar Chatham was een Nederlandse aanval op de Engelse oorlogsvloot en scheepswerven in juni 1667 tijdens de Tweede Engels-Nederlandse Oorlog. Otto de Vooght schreef het relaas aan boord van De Zeven Provinciën tijdens de tocht van Michiel de Ruyter en Cornelis de Witt naar Engeland. ‘De wereldhandel is te klein voor ons tweeën, daarom moet een van ons ondergaan.’ Waar ging die oorlog dan over? Alles om de koopvaardij en bijbehorende vaarroutes te beschermen. Kortom: een ‘economische oorlog’. |
| Niets nieuw onder de zon. Net als het Rampjaar 1672. In de 17e eeuw werd de Republiek door de succesvolle handel van de V.O.C. één van de rijkste en machtigste landen ter wereld. Buurlanden voelden zich bedreigd en besloten in te grijpen. Frankrijk, Engeland, Munster en Keulen verklaarden de Republiek in 1672 de oorlog. Het grootste leger van Europa sinds de Romeinen stond voor de deur: 1672 zou dan ook voor Nederland de geschiedenis ingaan als het Rampjaar. Wie had dat ooit gedacht. |
| De oorlog had ingrijpende gevolgen voor de economie. De kunstsector werd hard geraakt en Johannes Vermeer kreeg zijn schilderijen en die van anderen niet meer verkocht. Mogelijk is dit één van de oorzaken van zijn plotselinge overlijden in 1675. Helaas heeft maar een bescheiden aantal schilderijen van zijn hand de tand des tijds doorstaan. Maar die stralen nog altijd wonderschoon. |
| De manier waarop het Rijksmuseum de tentoonstelling Vermeer presenteert op de website is zeer informatief. Ga kijken, en ontdek welke geschilderde illusies ‘de vogel Feniks, die was verrezen uit de as waarin de vermaarde Fabritius om het leven was gekomen’ ons heeft nagelaten. Nieuw werk bijmaken in ‘de geest van’ kan altijd. Weet je niet hoe? Lees De (her)ontdekking van de hemel en volg de tips hieronder. En, koop als herinnering aan het bijzondere Vermeerspektakel kunst met alledaagse voorwerpen, kunst met het juiste trompe-l’oeil-effect en kunst met zuiver Hollands licht via de tentoonstellingen Magnifieke Miniaturen in Museum Møhlmann en Kunst aan het Hof in Nooitgedacht. |
| Tips: Let op! De tips hebben geen link, kopieer de regel en plaats die in de browser Website: De Delftse donderslag, de buskruitramp van 1654 | Historiek Vermeer en Dirck van Bleyswycks Beschryving der Stadt Delft uit 1667 Mauritshuis: Carel Fabritius | De meest getalenteerde leerling van Rembrandt Puttertje: De blik van de distelvink | Claudia Zielman Boek Carel Fabritius 1622-1654 | Duparc, Frederik J. Kunstenaarsverhalen: Carel Fabritius: Meer dan het Puttertje! Tentoonstelling: Museum Bredius | ‘Gezichtsbedrog lang voor Escher’ Het geheim van de Meester | Het melkmeisje | AVROTROS YouTube: Zijn de schilderijen van Vermeer in werkelijkheid foto’s? | Mixed Grill Artikel: De kleuren van Vermeer | Thera Coppens Puttertje: De betovering van kleur | Claudia Zielman Website: Evert Thielen Boek: Evert Thielen, door Dagmar Thielen Puttertje: 50 jaar Evert Thielen | Claudia Zielman Museum Prinsenhof verwerft schilderij Gerard Houckgeest | Historiek Website: Henk Helmantel Boek: Henk Helmantel | Een leven lang schilderen en verzamelen Column | Gemeenten, Bijzonder alledaags | Claudia Zielman Tentoonstelling Het Delft van Vermeer | Museum Prinsenhof Aardewerk schenkkan met de geknepen voet | Museum Rotterdam Website: Oude en Nieuwe Kerk Delft Tentoonstelling: Henk Helmantel: een eigentijdse blik op de oude meesters | Oude Kerk Delft Boek: Otto de Vooght: een dichter die Delft niet kon vergeten | Peter Zuijdgeest Website: De Tocht naar Chatham | Historiek Website: 1672 – Rampjaar voor de Nederlandse Republiek | Historiek Documentaire: Het Rampjaar 1672 | NTR Tentoonstelling Rijksmuseum Amsterdam | VERMEER | Niet eerder zijn er zoveel Vermeers bij elkaar gebracht Tv-programma: De Nieuwe Vermeer Tentoonstelling: De Nieuwe Vermeer | Verdwenen werken van grootmeester tot leven gebracht | Mauritshuis Website: Ontdek het Delft van Vermeer Website: Over Johannes Vermeer | Vermeer Centrum Delft Puttertje: De (her)ontdekking van de hemel | Claudia Zielman Tentoonstelling: Zoeken naar Vermeer : Kasteel Het Nijenhuis Tentoonstelling: Magnifieke Miniaturen | Museum Møhlmann Kunst aan het Hof in Nooitgedacht, 2023 | Galerie Lieve Hemel |
|
| N.a.v. de zoektocht naar een aardewerk schenkkan en andere alledaagse dingen uit de schilderijen van Vermeer afb: Detail Het melkmeisje, Johannes Vermeer, ca. 1660, olieverf op doek, h 45,5cm × b 41cm | Collectie Rijksmuseum Amsterdam afb: Aardewerk schenkkan met de geknepen voet | Collectie Lord Crackfree afb: Detail schilderij ‘Stilleven met olijfkan’ | Bert Kinderdijk, BK | Collectie Gemeente Soest |
